Հեղինակ` Աստղիկ Օսյան
astghosyan@gmail.com
Ազգայնականությունն ազգերի գոյության և համախմբման հիմնական միջոցներից է հանդիսանում: Այնուամենայնիվ, որոշ մեկնաբանությունների պայմաններում այն կարող է ընկալվել որպես ազգերի համերաշխության և համագործակցության սպառնալիք, հետևաբար նաև որպես անհանդուրժողականության հիմք և գլոբալացման գործընթացի խոչընդոտ: Նման սխալ մեկնաբանություններից խուսափելու համար անհրաժեշտ է տարանջատել ազգայնականությունը վերջինիս ծայրահեղ դրսևորումներից, մասնավորապես, ազգայնամոլությունից կամ շովինիզմից, էթնոցենտրիզմից, ֆաշիզմից, քսենոֆոբիայից, անջատողականությունից (սեպարատիզմից) և այլն: Ազգայնականության ուսումնասիրության հարցում որպես մեթոդաբանական հիմք հանդես են եկել մի շարք տեսական ուղղություններ, որոնք տարբեր մոտեցումներ են առաջարկում այս հարցի վերաբերյալ: Ընդհանուր առմամաբ ազգայնականությունը կարելի է տարբեր հիմքերով դիտարկել.
- որպես գաղափարախոսություն
- որպես զգացմունք
- որպես ազգի, պետության ձևավորման հիմք
- որպես ազգային սիմվոլների, մշակույթի, սովորույթների համախմբություն
- որպես ազգի մոբիլիզացմանը նպաստող գործիք
Հենց այս հիմքների տարանջատումն է ընկած ազգայնականության տեսությունների կառուցման հիմքում: Մասնագիտական գրականության մեջ առանձնացվում են մոդեռնիստական, կոնստրուկտիվիստական, ինստրումենտալիստական, էթնոսիմվոլիկ, պերեննիալիստական և պրիմորդիալիստական պարադիգմաները, որոնք կարելի է բաժանել երկու հիմնական խմբի` հիմք ընդունելով ազգայնականության ձևավորման նախադրյալների, հիմքերի, նպատակների վերաբերյալ մեկնաբանությունների տարբերությունները: Առաջին խմբի մեջ կարելի է ներառել մոդեռնիստական, կոնստրուկտիվիստական, ինստրումենտալիստական տեսությունները, որոնք ազգայնականությունը դիտարկում են որպես գաղափարախոսություն, որը հատուկ է միայն ժամանակակից հետարդյունաբերական հասարակություններին: Մոդեռնիզմի կողմնակիցները համարում են, որ ազգը չի հանդիսանում մարդկային բնույթի անբաժանելի մասը, այլ այն սոցիալական կառույց է, մոդեռնիզացիայի (ինդուստրալիզացիա, կապիտալիզմ, ուրբանիզացիա, դեմոկրատիա և այլն), նոր ժամանակների արդյունք, ստեղծվել է որպես պատասխան ժամանակի մարտահրավերներին` նպատակ ունենալով բավարարել հասարակական պահանջմունքները: Կենտրոնանալով հատկապես ինդուստրալիզացիայի վրա` մոդեռնիստական ուղղության ներկայացուցիչները պնդում են, որ հենց հասարակությունների ինդուստրալիզացիան հանգեցրեց ազգայնականության ձևավորմանը` որպես քաղաքական գաղափարախոսություն և ազգային ինքնության ու ինքնագիտակցման կարևոր տարր: Ազգայնականության մոդեռնիստական մոտեցման ակնառու ներկայացուցիչներից են Է. Գելլները, Է. Հոբսբաումը, Բ. Անդերսոնը և այլոք:
Կոնստրուկտիվիզմն ազգայնականությունը դիտարկում է որպես կոնստրուկտ կամ, ինչպես բնորոշում է Բ. Անդերսոնը, երևակայելի հանրույթ1, որը ձևավորվում է հասարակության էլիտայի կամ մտավորականության կողմից: Կառուցվածքային մոտեցման համաձայն երևակայելի հանրույթների` ազգերի անդամները համախմբված են ոչ թե ուղղակիորեն, այլ գտնվում են միմյանցից որոշակի սոցիալական և տարածքային սահմանների վրա, թեև գիտակցում են միմյանց պատկանելությունն այդ հանրույթին: Սակայն ցանկացած դեպքում անհրաժեշտ է որոշակի ընդհանրությունների ընդգծում կամ «հայտնագործում», որը թույլ կտա ստեղծել այդ երևակայելի հանրույթը` դրա անդամների մոտ ձևավորելով պատկանելության, նույնականացման զգացում, «մենք-ը» «նրանք»-ից տարանջատելու հնարավորություն և ունակություն` այսինքն ազգային ինքնագիտակցում:
Կոնստրուկտիվիզմի կողմնակիցների համաձայն շատ հաճախ նման ընդհանրությունների հայտնագործման արդյունավետ միջոց են հանդիանում ավանդույթները: «Ավանդույթների հայտնագործում» աշխատության և հասկացության հեղինակ Հոբսբաումն առանձնացնում է ավանդույթների այն 3 հիմնական տիպերը, որոնք ընկած են ազգային նույնականացման և ազգայնականության հիմքում.
- ավանդույթներ, որոնք հանդիսանում են սոցիալական խմբերի անդամակցության կամ համախմբվածության սիմվոլիկ խորհրդանշում,
- ավանդույթներ, որոնք լեգիտիմացնում են ավտորիտարության հարաբերությունները, ստատուսները, ինստիտուտները,
- ավանդույթներ, որոնց հիմնական նպատակը ընդունված հավատալիքների, արժեքների և սովորույթների համակարգի հիման վրա սոցիալականացումն է [1, 163]:
Կոնստրուկտիվիստական մոտեցմանը մոտ է նաև ինստրումենտալ տեսությունը, այն տարբերությամբ, որ այստեղ ազգայնականության գաղափարախոսությունը դիտարկվում է շահերի և հետաքրքրությունների դիտակետից: Ընդ որում, խոսքը մասնավորապես էլիտայի շահերի մասին է, որոնց համար ազգայնականությունը հանդիսանում է գործիք` ուղղված սեփական շահերի և հետաքրքրությունների բավարարմանը: Ընդ որում ազգայնականությունը որպես գործիք կարող է մասնավորապես ծառայել ազգի, դրա պոտենցյալի մոբիլիզացման, հասարակության մեջ սոլիդարության, փոխգործողության ապահովման և այլ նպատակներով:
Ազգայնականության ուսումնասիրության պերեննիալիստական, պրիմորդիալիստական և էթնոսիմվոլիկ պարադիգմաներն ազգայնականությունը դիտարկում են նաև մինչարդյունաբերական-ավանդական հասարակություններում (թեև այս տեսությունները ևս նշում են, որ որպես գաղափարախոսություն ազգայնականությունը ձևավորվել է միայն հետարդյունաբերական շրջանում): Ըստ այս պարադիգմաների ազգայնականությունը, որպես հասարակական-ազգային զգացում, ձևավորվել է էթնիկ, լեզվային, կրոնական և այլ ընդհանրությունների հիման վրա: Մասնավորապես պրիմորդիալիզմն ազգայնականության հիմքում դնում է կոլեկտիվ ինքնության գաղափարը, որտեղ առաջնայնությունը տրվում է մշակութային բաղկացուցիչին` ներառյալ լեզուն, սովորույթները, ռասան, կրոնը և տարածքը [2]: Հենց այս մշակութային գործոններն են ստեղծում ազգայնականության նախատիպը, որն, ըստ էության, կոչված է եղել ստեղծելու և ամրապնդելու տվյալ էթնիկ հանրությանը հավատարմության և կապվածության զգացում:
Ինչ վերաբերում է պերեննիալիզմին, ապա այս տեսության համաձայն կոլեկտիվ ինքնության պահպանության, ամրապնդման և ուժեղացման գործում առաջնահերթ դեր են կատարում այնպիսի վերբալ արտահայտումներ, ինչպիսիք են երգերը, ավանդույթները, սովորույթները և աղոթքները [3]: Այս բոլոր գործոններն, այնուամենայնիվ, ընկած են ոչ թե անմիջական ազգայնականության հիմքում, այլ էթնոսի գոյության պահպաման հիմքում: Այստեղ հարկ է ընդգծել մի կարևոր հանգամանք, որը հատուկ է այս ուղղությանը. պերեննիալիզմը ևս ազգայնականությունը համարում է ժամանակակից հասարակություններին բնորոշ քաղաքական շարժում և գաղափարախոսություն, թեև ազգերը դիտարկում է որպես կա´մ հին էթնիկ միությունների զարգացման արդյունք, կա´մ էլ կոլեկտիվ մշակութային ինքնություններ, որոնք գոյություն են ունեցել էթնիկ միությունների հետ մեկտեղ մարդկային պատմության ողջ ընթացքում:
Ազգայնականության ուսումնասիրության այլ դիտակետ է առաջարկում էթնոսիմվոլիզմը: Այս ուղղության ներկայացուցիչները գտնում են, որ ազգայնականության առաջացումն ի սկզբանե պայմանավորված է էթնիկ գործոնով: Նրանց հիմնական տարբերությունն այլ տեսությունների համեմատ կայանում է նրանում, որ այն կարևորում է սուբյեկտիվ տարրերի և երկարաժամկետ լինելու հանգամանքը (longue duree) էթնիկ խմբերի և ազգերի ընկալման հարցում [1, 84]: Այս տեսության կողմնակիցներն ազգը չեն համարում հետարդյունաբերական հասարակություններին բնորոշ երևույթ. դեռևս մինչարդյունաբերական շրջանում գոյություն են ունեցել բազմաթիվ էթնիկ միություններ` իրենց ընդհանուր մշակութային տարրերով, պատմական հիշողություններով, նախնիների մասին միֆերով և սոլիդարության որոշակի աստիճանով: Այդ էթնիկ միությունների զարգացման արդյունքում առաջանում է կապ նաև պատմական տարածքի հետ, և մշակվում են միայն տվյալ էթնիկ խմբին հատուկ տարբերակիչ օրենքներ (նորմեր, արժեքներ) և սովորույթներ: Արդյունքում, էթնիկ խմբերը զարգանալով ձևավորվում են որպես առանձին ազգեր: Մյուս կողմից Ա. Սմիթը ընդգծում է, որ քանի դեռ ազգի` որպես կոլեկտիվի մոտ չկա համախմբվածություն, ընդհանուր մշակույթի և պատմության նույնականացման զգացում, ազգը լիովին ձևավորված չէ: Հետևաբար ազգայնականությունը նա համարում է հենց այդ նույնականացումների, տվյալ ազգին պատկանելության գիտակցման արդյունք:
Ներկայումս ակնհայտորեն զգալի են ազգայնականության ծայրահեղացումների հնարավորությունները, որոնք հանգեցնում են ազգերի և պետությունների միջև հակասությունների սրմանը: Այդ առումով վերոնշյալ պարադիգմաներից զատ հարկ է առանձնակի ուշադրություն դարձնել նաև «մենք» և «նրանք» կատեգորիաների տեսական մեկնաբանություններին: Ազգայնականության և «ուրիշ»-ի կատեգորիայի մասին առավել ամբողջական մոտեցում է առաջարկել Էլի Քեդորը: Նա նշում է, որ ցանկացած մշակույթ ունիկալ արժեք է և պետք չէ այն խառնել կամ համադրել ուրիշների հետ: Սակայն այս գաղափարի կիրառումը քաղաքական գործիչների կողմից վերափոխում է ազգի կոնցեպցիան «մարդկային ռասայի բնական սահմանազատման», որը պետք է պահպանի իր մաքրությունը և հետագայում ևս անջատ մնա այլ ազգերից: Քերոդի մոտեցումը, այսպիսով, ոչ միայն տարանջատում է «մենք» ազգը, որին անհատները լոյալ են, այլև հաստատում է, որ կա «նրանք», որը խմբից դուրս է, այլ ազգ է, և որից «մենք» խումբը պետք է անջատ մնա [1, 228]: Այնուամենայնիվ ազգայնականության հարցի տեսական մոտեցումներում գրեթե բացակայում են որոշակի բևեռացումները, «մենք»-ի և «նրանք»-ի տարանջատումները և, առավել ևս, թշնամու կերպարի բնութագրությունները, քանի որ ազգայնականությունը հիմնականում դիտարկվում է որպես հասարակական համակարգում դրական գործառույթ իրականացնող երևույթ, գաղափարախոսություն: Վերոնշյալ պարադիգմաների պրոյեկցիան հայ ազգայնականության վրա կարելի է ներկայացնել հատկապես ցեղասպանության` որպես ազգի կոլեկտիվ հիշողության առաջնային գործոններից մեկի հիման վրա:
Հայ ազգայնականությունը դիտարկելով էթնոսիմվոլիզմի տեսանկյունից, կարելի է ասել, որ ցեղասպանության փաստը այն կարևորագույն գործոններից է, որն ընկած է ազգայնականության միֆի հիմքում այն առումով, որ հանդես է գալիս որպես ազգային կորստի մասին հիշողություն: Այս դեպքում պատմական անցյալի վրա կառուցված ազգայնականության միֆը բնորոշվում է ոչ թե հաղթանակներով, այլ պարտությամբ, կորստով: Այս կորուստը տրամաբանորեն ենթադրում է նաև ազգի մոտ բացասական և նույնիսկ թշնամական վերաբերմունքի ձևավորում և տարածում` ուղղված կորստի «մեղավորների» դեմ, որոնք հայ ազգայնականության դեպքում համարվում են թուրքերը:
Մյուս կողմից հայ ազգայնականության մեջ ցեղասպանության գործոնի կարևորությունը կարելի է մեկնաբանել մոդեռնիստական տեսությունների համաձայն: Մասնավորապես կոնստրուկտիվիզմի տեսանկյունից կոլեկտիվ ազգային հիշողությունը` մասնավորապես ցեղասպանությունը, հանդիսանում է այն հիմնաքարը, որի վրա էլ կառուցվում է ընդհանուր առմամաբ ազգայնականության գաղափարախոսությունը: Ընդ որում կոլեկտիվ ազգային հիշողությունը վերարտադրության կարիք ունի այնքան ժամանակ, քանի դեռ հասարակության մեջ առկա է ազգայնականության տարածման և զարգացման խնդիրը: Հայ ազգայնականության դեպքում այդ խնդիրը բավականին երկար ժամանակ նշանակալի և կարևոր է եղել. նախ 1918 թ.-ին ազգային պետության ձևավորումը պահանջում էր ազգային գաղափարի, քաղաքական գաղափարախոսության ստեղծում` հիմնված ազգային ընդհանրությունների, պատմական անցյալի վրա, որոնցից մեկն էլ հանդես էր գալիս ազգային կորուստը` ցեղասպանությունը: Մյուս կողմից Խորհրդային Հայաստանի պայմաններում ազգային ինքնության պահպանությունը կարևորագույն խնդիր էր համարվում (թեև այդ ժամանակաշրջանում գերիշխող գաղափարախոսությունը` կոմունիզմը, հակաազգայնական և ինտերնացիոնալ բնույթ էր կրում), որը որոշ առումով լուծվում էր հայ մտավորականության կողմից հենց ցեղասպանության փաստի ներկայացման միջոցով: Այս ժամանակաշրջանում կոլեկտիվ հիշողության միջոցով ազգայնականության կառուցակցմանն առավելապես նպաստել են հայ գրողները, որոնց աշխատանքներն ուղղված էին համեմատաբար ավելի լայն զանգվածներին: Այդ լուսավորչական գործիչներից էին Հովհ. Շիրազը («Հայոց դանթեականը»), Պ. Սևակը («Անլռելի զանգակատուն») և այլոք, որոնք էլ ընդգծում էին հենց ցեղասպանության հանգամանքը իրենց աշխատություններում: Երրորդ կարևոր շրջանը, որտեղ առաջնային նպատակ էր ազգայնականության կոնստրուկտի ձևավորումը և ամրապնդումը, Հայաստանի երրորդ հանրապետության ստեղծումն էր: Նոր ազգային, պետական-քաղաքական գաղափարախոսության հիմքերի ձևավորման խնդրի արդյունավետ լուծման միջոց էր կրկին կոլեկտիվ հիշողության գործոնի կիրառությունը: Այս շրջանում ցեղասպանությունը մտավորականության և էլիտայի գործունեության արդյունքում արդեն իսկ արմատավորված էր ազգային գիտակցության մակարդակում և դեռևս շարունակում էր ակտուալ մնալ` պայմանավորված թուրքական մերժողականության դեմ, հետևաբար կազմելով նաև պետական քաղաքականության մաս: Այս պարագայում կարող ենք ասել, որ որպես ընդհանուր ազգային պատմական անցյալի մաս, ցեղասպանությունը դեռևս շարունակում է մնալ հայ ազգայանակնության կառուցակցման կարևորագույն գործոններից մեկը: «Հայերի հոգեբական վիճակը այնքան վնասված է, որ ցեղասպանությունը հետապնդում է ողջ ազգին և բնորոշում է իր վերաբերմունքն ինչպես իր, այնպես էլ իր հարևանների նկատմամբ: Այստեղ ոչ միայն ողջ սերնդի զոհի չափազանց մեծ ցավի զգացումն է, այլև երեք հազարամյանկների ընթացքում ժառանգած սիրելի հայրենիքի կորուստը: Նախնիների և հայրենիքի կորստի զգացումը ճնշում է նաև հաջորդող սերունդներին»:
Ցեղասպանությունը նաև կարելի է մեկնաբանել Հոբսբաումի առանձնացրած ավանդույթների հայտնագործման կոնցեպցիայի շրջանակներում: Այս տեսանկյունից ցեղասպանությունը` որպես հայ ազգայնականության կառուցակցման միջոց, ունի և´ համախմբվածության սիմվոլիկ խորհրդանշում (մասնավորապես Արարատ լեռը), և´ լեգիտիմացվում է քաղաքականության մեջ (արտաքին և ներքին), և´ սոցիալականացման հիմք է հանդիսանում` ձևավորելով որոշակի ազգային արժեքներ և սովորույթներ:
Գրականության ցանկ
- “Encyclopaedia of Nationalism” Athena S. Leoussi editor, New Brunswick, New Jersey, 2001
- Смит Э. “Национализм и модернизм. Критический обзор современных теорий наций и национализма” Праксис, Москва 2004, стр 293-294
- Гирц К. “Интерпритация культур” Москва, Роспен 2004, стр 299-307
