ԻՄԱՆՈՒԵԼ ՄՈՐԻՍ ՎԱԼԵՐՇՏԱՅՆ

1930

Իմանուել Մորիս Վալերշտայնը ամերիկացի սոցիոլոգ է, աշխարհամակարգային վերլուծության հիմնադիրը, ժամանակակաից ձախ-ծայրահեղական հասարակագիտության առաջնորդներից մեկը:

Ծնվել է Նյու Յորքում 1930 թ. Սեպտեմբեր 28-ին: Նյու Յորքի Կոլումբիայի համալսարանում ուսումնասիրել է սոցիոլոգիա (բակալավրի աստիճան է ստացել 1951-ին, մագիստրոսի աստիճան՝ 1954-ին, և դոկտորի աստիճան՝ 1959-ին): Աշխատել է Կոլումբիայի համալսարանում (1958-1971), Մակ-Գիլի համալսարանում(1971-1976), Բինգեմտոնյան (1976-1999) եւ Յելի համալսարաններում (2000-ից):

1976-ից գլխավորել է իր կողմից ստեղծված Ֆերնան Բրոդեյլի կենտրոնը, որը զբաղվում է տնտեսության, պատմական համակարգերի եւ քաղաքակրթությունների ուսումնասիրմամբ: Կենտրոնի անդամներն ակտիվորեն զբաղվում են համաշխարհային համակարգերի (աշխարհամակարգեր) մոտեցման զարգացման եւ տարածման գործով: 1994-1998-ին Վալերշտայնը հանդիսացել է Միջազգային սոցիոլոգիական ասոցիացիայի նախագահ:

Իր գիտական ​​գործունեությունը սկսելով որպես սոցիոլոգ-աֆրիկանիստ՝ 1960-ականներից Վալերշտայնը սկսեց զբաղվել սոցիալ-տնտեսական զարգացման ընդհանուր տեսությամբ: Իր կողմից մշակված համաշխարհային համակարգերի տեսությունը հիմնված է ֆրանսիացի պատմաբան Ֆերնանդ Բրոդելի առաջարկած  համալիր պատմական վերլուծության գաղափարի վրա:  Այն իր մեծ ներառում է հասարակական էվոլյուցիայի սոցիոլոգիական, պատմական և տնտեսական մոտեցումներ:

Վալերշտայնը  հրատարակել է 20-ից ավել գիրք և ավելի քան 300 հոդվածների:

Ի. Վալերշտայնի հիմնական աշխատությունը՝ Ժամանակակից համաշխարհային համակարգը բազմահատորյակն է: Առաջին հատորում (1974) դիտարկվում է Եվրոպական համաշխարհային տնտեսության (աշխարհտնտեսության) ծնունդը 16-րդ դարում, երկրորդում (1980)՝ դրա զարգացումը մերկանտիլիզմի ժամանակահատվածում, երրորդ հատորում (1989)՝ Վալերշտայնը զարգացնում է այդ մոտեցումը բերելով մինչև 1840-ականներ: Իր մյուս  աշխատություններում Վալերշտայնը վերլուծում է կապիտալիստական ​​համաշխարհային տնտեսության զարգացումը 19-20 դդ.-ում և նույնիսկ կանխատեսումներ է անում 21-րդ դարի համար:

Վալերշտայնի կողմից մշակված հայեցակարգի հիմնական գաղափարն համաշխարհային տնտեսությունն է, որն իրենից ներկայացնում է առևտրի վրա հիմնված միջազգային կապերի համակարգն: Բացի համաշխարհային տնտեսության համակարգերից տարբեր երկրներ կարող են միավորվել նաև համաշխարհային կայսրությունններում (աշխարհակայսրություններում), որոնք հիմնված են ոչ թե տնտեսական, այլ քաղաքական միավորման վրա: Պատմությունը Վալերշտայնի կողմից դիտարկվում է որպես  տարբեր տարածաշրջանային աշխարհամակարգեր (ամաշխարհային տնտեսությանների և համաշխարհային կայսրությունների) զարգացում, որի ընթացքում այդ համակարգերը երկար ժամանակ մրցակցում են միմյանց հետ, մինչև որ եվրոպական (կապիտալիստական​​) համաշխարհային տնտեսությունը դարձավ բացարձակ գերիշխող: Այսպիսով Վայնշտեյնի վիճարկում է պատմության դիտարկման ավանդական ֆորմացիաների և  քաղաքակրթությունների մոտեցումները՝ առաջարկելով հասարակական զարգացման նոր, երրորդ պարադիգմա:

Ավանդաբար համարվում էր, որ կապիտալիզմը, որպես սոցիալական համակարգ, ի սկզբանե ձևավորվել է տարբեր առավել զարգացած երկրներում, և միայն հետո է սկսել ձևավորվել կապիտալիստական ​​համաշխարհային տնտեսության: Սակայն Վալերշտայնի մոտեցման համաձայն, ընդհակառակը, նույն հայեցակարգի Վայնշտեյնի, ընդհակառակը, կապիտալիզմը ի սկզբանե զարգացել է որպես միջազգային կապերի ամբողջական համակարգ, որի առանձին միավորներն են եղել ազգային տնտեսությանները:

Ըստ Վայնշտեյնի, կապիտալիզմը ծնունդ է առել 16-րդ դարում, երբ պատահական դիպվածով Արևմտյան Եվրոպայում համաշխարհային կայսրությունները իրենց տեղը զիջեցին համաշխարհային տնտեսությանը՝ հիմնված առևտրի վրա: Կապիտալիստական ​​համաշխարհային տնտեսությունը առաջ բերեց Արևմտյան Եվրոպայի երկրների գաղութային  ընդլայնում, արդեն 19-րդ դարում այն ճնշեց բոլոր մյուս համաշխարհային տնտեսությանները և համաշխարհային կայսրությունները՝ մնալով միակ ժամանակակից համաշխարհային համակարգը:

Վալերշտայնի տեսություն համաձայն կապիտալիստական ​​համաշխարհային տնտեսության բոլոր երկրները ապրում են ընդհանուր  ռիթմով, որը թելադրվում է Կոնտրոդատեվի  “երկար ալիքով”:

Կապիտալիստական ​​համաշխարհային տնտեսությունը բնորոշ է  ՚՚աշխատանքի հիմնական բաժնումը”՝ առանձնացնելով միջուկ (կենտրոն) և ծայրամասը: Համաշխարհային տնտեսության միջուկը կազմող եվրոպական քաղաքակրթության երկրները շարժիչ ուժի դեր են կատարում համաշխարհային տնտեսության զարգացման գործում: Ոչ եվրոպական երկրները (որոշ բացառություններով) կազմում են ծայրամասը, այն է՝ հանդիսանում են տնտեսապես և քաղաքականապես կախված: Ըստ Վալերշտայնի ծայրամասի հետամնաց լինելը բացատրվում է միջուկի երկրների կանխամտածված քաղաքականությամբ. նրանք ենթակա երկրներին պարտադրում են այնպիսի տնտեսական մասնագիտացումը, որը պահպանում է զարգացած երկրների գերիշխանությունը: Թեև զարգացած երկրները քարոզում են «ազատ առևտրի» գաղափարախոսությունը, Վալերշտայնը կապիտալիզմը համարում է մեծապես հակաշուկայական համակարգ, քանի որ միջուկի երկրները մենաշնորհ են դարձրել իրենց արտոնյալ դիրքը և ուժով պաշտպանում են այն: Ինչևէ, 20ր-դ դարում միջուկի և ծայրամասի միջև սահմանը մասամբ ջնջվում է, ինչի պատճառ են նախկինում հետամնաց երկրների (օրինակ, Ճապոնիա) ակտիվ փորձերը ներխուժելու համաշխարհային տնտեսության ակտիվ մասնակիցների շրջանակ:

Բացի թշնամական հարաբերություններից միջուկի և ծայրամասի միջև կապիտալիստական համաշխարհային տնտեսության զարգացման հիմքում ընկած է նաև պայքարը միջուկի երկրների միջև:  Համաշխարհային առևտրում հաջորդաբար հեգեմոն դերը են զբաղեցրել Հոլանդիան (17-րդ դարում), Մեծ Բրիտանիան (19-րդ դարում) և ԱՄՆ (20-րդ դարում):  Հոմոգենության փուերի միջև ընկած ժամանակահատվածները լրացվում էին տնտեսապես ուժեղ համարվող կայսրությունների միջև տնտեսական ու քաղաքական պայքարներով (18-րդ դարի անգլո-ֆրանսիական պատերազմների, առաջին և երկրորդ համաշխարհային պատերազմների 20-րդ դարում): Ըստ Վալերշտայնի, ժամանակակից աշխարհում Ամերիկան ​​կորցնում է  բացարձակ առաջատարի իր կարգավիճակը. «ԱՄՆ դեռևս  ամենաուժեղ կայսրությունն է աշխարհում, բայց այն մարող կայսրություն է»:

«Երրորդ աշխարհի» երկրիների հետամնաց լինելու մեղքը բարդելով Արևմուտքի զարգացած երկրների վրա՝ Վալերշտայնը շարունակում է    իմպերիալիզմի մարքսիստական ​​տեսության ավանդույթը: Նրա կողմից առաջարկած պատմության մեկնաբանման մոտեցումը հսկայական ժողովրդականություն է վայելում զարգացած և զարգացող երկրների ձախ-ռադիկալ տնտեսագետների շրջանում: Նրանք հատկապես տպավորված են Վալերշտանյի մոտ վառ արտահայտված հակաամերիկյան գաղափարներով:

Չնայած շատ հասարակագետներ համաձայն չեն Վալերշտայնի հետ, համաշխարհային համակարգերի տեսությունը ունեցել է հսկայական ազդեցություն պատմության՝ որպես միասնական համաշխարհային գործընթացի վերաբերյալ հետաքրքրություն աճի գործում և նպաստել է պատմական գլոբալիստիկայի ձևավորմանը:

Հիմնական աշխատություններն են.

  1. “Սոցիոլոգիա և պատմություն. Էմիլ Դյուրկհեյմի կոչը” / “Социология и история: призыв Эмиля Дюркгейма”   2002
  2.  “Համաշխարհային համակարգերի վերլուծություն”/ “Анализ мировых систем” 2006
  3. “Ծանոթ աշխարհի վերջը. 21-րդ դարի սոցիոլոգիա”/ Конец знакомого мира: Социология XXI века 2004

 Թարգմանեց` Աստղիկ Օսյան

Share on FacebookShare on Google+Tweet about this on TwitterShare on LinkedIn

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *