հայ էթնոս

Հեղինակ` Գայանե Հարությունյան

gayane.harutyunyan@gmail.com

Սոցիալական իրականությունը խճճված ու անորոշ է: Այս հանգամանքը նպատակաուղղված գործունեությունը դարձնում է գրեթե անհնարին, քանի որ անորոշության պայմաններում հնարավոր չէ կողմնորոշվել, այսինքն` սահմանել իրավիճակը, ընտրել նպատակը և դրան հասնելու ամենաօպտիմալ միջոցները: Ուստի պարզ է, որ առաջանում է սոցիալական իրականությունը համակարգելու անհրաժեշտություն ինչպես հասարակության որպես ամբողջի, այնպես էլ առանձին անհատների համար: Հասարակության համար սոցիալական իրականությունը համակարգելու անհրաժեշտությունը կայանում է նրանում, որ դրա շնորհիվ ձևավորվում է հասարակական կարգ ու կանոնը, այսինքն սահմանվում է նորմատիվ և դեվիանտ վարքը: Առանձին անհատի համար սոցիալական իրականության համակարգվածության անհրաժեշտությունը պայմանավորված է նրանով, որ իրականությունը դառնում է սահմանելի ու կանխատեսելի, հետևաբար ավելի  անվտանգ:

Սոցիալական իրականությունը, բաղկացած լինելով տարբեր տիպի անորոշություններից, համակարգվում է տարբեր հիմքերով, օրինակ էթնիկ, ռասայական, կոնֆեսիոնալ և այլն: Թերևս ցանկացած հիմքով իրականության որոշակիացումը նպատակ է հետապնդում դարձնել այն կանխատեսելի [Бергер; Лукман 1995, 52-55]:

 Ինչպես նշվեց սոցիալական իրականությունը համակարգվում է նաև էթնիկ հիմքով: Այդ համակարգման արդյունքում հասարակությունը որպես ամբողջություն ձևավորում է «աշխարհի էթնիկ» պատկեր ասվածը, այսինքն` կոնկրետ հասարակության ամենաընդհանուր պատկերացումներն իր մասին որպես էթնոսի [Лурье 220, 1997 ]: Այդ պատկերացումները կարող են գոյություն ունենալ տարբեր ձևերի միջոցով` արժեքների, էթնիկ կարծրատիպերի ու նախապաշարմունքների, սոցիալական միֆերի, վարքի կանոների միջոցով և այլն: Այլ կերպ ասած աշխարհի էթնիկ պատկերը կարող է դիտարկվել իբրև էթնիք ինքնության մոդուս: Իսկ քանի որ ինքնությունը հանդես է գալիս իբրև սոցիալական հարաբերությունների միջոցով կառուցակցված ֆենոմեն, ապա պարզ է դառնում, որ դրա շնորհիվ ձևավորվող պատկերացումները միշտ չէ, որ ճշմարիտ են լինում. Իրականությունը հաճախակի հանդես է գալիս իբրև որոշակիորեն դեֆորմացված` ենթարկված միֆոլոգիզացմանը, որտեղ փաստերի դեֆորմացիան ունի մեկ ադապտատիվ նշանակություն` օպտիմիզացնել էթնոսի գոյության պայմանները: Արդյունքում տնտեսվում են մի շարք ռեսուրսներ և ստեղծվում են կոնկրետ իրավիճակում գործելու պատրաստի վարքի սցենարներ  [Щюц 295, 2004 ]:

Աշխարհի էթնիկ պատկերի անբաժան մաս են կազմում էթնոսի պատկերացումները սեփական ճակատագրի մասին: Ավելին, դրանք հանդիսանում են աշխարհի էնթիկ պատկերի համակարգաստեղծ հիմքերից մեկը, քանի որ “ճակատագիր” ասվածը հանդիսանում է յուրահատուկ ծրագիր, որի համաձայն կառուցվում է թե’ էթնոսի, թե’ անհատի էքզիստենցիալ լինելիությունը [Зиммель 188, 1996]: Համաձայն Գ. Զիմմելի էթնոսի կողմից իր ճակատգրի ընկալումը և վերաիմաստավորումը պայմանավորում է էթնոսի գոյության ռամավարությունները: Այսպիսով` ճակատագրի կատեգորիան յուրահատուկ միֆոլոգեմի տեսքով իր ուրույն տեղն է զբաղցենում էթնիկ գիտակցությունում:

Նախ սահմանենք մեր հետազոտության համար առավել արդիական հասկացությունները: Այս հետազոտության ընթացքում միֆոլոգեմ ասելով` նկատի ենք ունենալու միֆերի ամբողջություն, որոնք կիսվում են կոնկրետ սոցիալական խմբի կողմից և նպատակ ունեն նկարագրելու խմբի ծագումը, պատմությունը, տարբերակիչ հատկանիշները և այլն: ճակատագրի միֆոլոգեմ ասելով` սույն աշխատանքի սահմաններում հասկանալու ենք էթնոսի ճակատագրի վերաբերյալ առկա պատկերացումները` պատմական իրադարձությունների առօրեական վերապրումը:

 Ճակատագրի միֆոլոգեմի ուսումնասիրության արդիականությունը կայանում է նրանում, որ վերջինս թույլ կտա հասկանալ` ինչպես է էթնոսը գնահատում ու մեկնաբանում իր պատմական փորձը և համաձայն դրան ինչպես է կառուցում գոյատևման իր ռազմավարությունը: Ինչի միջոցով կարելի է հասկանալ` ինչպիսին կարող է լինել էթնոսի ապագան, քանի որ փորձի վերաիմաստավորումը հնարավորություն է ստեղծում պահպանելու կամ ձևավորելու վարքի նոր սցենարներ: Ընդ որում իրականում այնքան էլ էական չէ թե փորձի ընկալումը և վերաիմաստավորումը համապատասխանում է իրական փաստերին թե ոչ: Համաձայն Ու. Թոմասի թեորեմի. եթե իրավիճակը սահմանվում է իրական, ապա այն իրական է դառնում նաև իր հետևանքներով: Այսինքն, փորձի առօրեական մեկնաբանումը հանգեցնում է համապատասխան վարքի սցենարների ձևավորմանը և կիրառմանը:

Առօրեական մտածողությունը, հետևաբար նաև իրերի առօրեական վերապրումը, որպես կանոն և ամենից հաճախ հիմնվում է ակտուալիզացված և գեներալիզացված պատմական փորձի վրա [Щюц 7, 2004]: Նման սահմանման դեպքում ճակատագրի միֆոլոգեմը հիմնված է մի կողմից առողջ բանականության, մյուս կողմից` պատմական փորձի վրա: Թերևս առողջ բանականությունն էլ իր հերթին հանդիսանում է պատմական փորձի և դրանից դուրս եկող հետևանքների արդյունք: Այս պարագայում ճակատագրի միֆոլոգեմը կարող է դիտարկվել որպես կոլլեկտիվ հիշողության վերարտադրման և գեներալիզացման մեխանիզմ:

Կոլլեկտիվ հիշողությունը ֆիքսում է որոշակի սահմաններում առկա նույն երևույթներն ու օրինաչափություններն: Խնդիրն այն է, որ կոլլեկտիվ հիշողությունը ընտրովի է արձանագրում դեպքերն. այն, ինչը համարվում է էական և արժանի հիշվելուն, մնում է հիշողության մեջ, իսկ ինչը չի համարվում էական մնում էթնիկ գիտակցության ֆոկուսից դուրս: Միայն այս հանգամանքը բավարար է իրականությունը դեֆորմացնելու համար և հենց սրանում է կայանում էթնիկ գիտակցությունում պատմության միֆոլոգիզացումը: Այսպիսով` ճակատագրի միֆոլոգեմը բովանդակային առումով պետք է հանգեցվի էթնոսի պատմական փորձին, բայց փորձի ոչ թե փաստացի հիմքին այլ դրա միֆոլոգզացված ինտերպրետացիային: Ճակատագրի միֆոլոգեմը կազմում է Էթնոսի ոչ ամբողջական պատամական փորձը, այլ դրա մի մասը, որը յուրահատուկ ձևով դեֆորմացվել է: Իրակնության որոշակի «դեֆորմացիան» ենթադրում է նաև դրանում գործառնության սցենարների ստեղծում: Այսինքն որպես ճակատագրի միֆոլոգեմի կառուցվածքային տարր կարող է դիտարկվել պատմական միֆոլոգիզացված փորձը, և այդ փորձին համապատասխանող ադապտատիվ վարքի սցենարները: Դիտարկելով ճակատագրի հայկական միֆոլոգեմը, պատմական ռեալ փորձի տեսանկյունից, կարելի է առանձնացնել վարքի հետևյալ հիմնական սցենարները. Պարտություն առանց դիմադրության, պարտություն դիմադրությամբ, հետևաբար էթնիկ գիտակցությունում բարոյական հաղթանակ փաստացի պարտության ֆոնի վրա, դիմադրություն և փաստացի հաղթանակ: Սրանք պատմական տարբեր դեպքերի ընթացքն է, որոնք առավել հաճախ հանդիսանում են միֆոլոգիզացման առարկա` տրանսֆորմացվելով ճակատագրի միֆոլոգեմի: Այսպես օրինակ Ավարայրի ճակատամարտը, որտեղ հայերը դիմադրեցին, բայց պարտություն տարան պարսիկներից, հայոց պատմության մեջ համարվում է ամենամեծ բարոյական հաղթանակներից մեկը: Ավարայրի ճակատամարտի դեպքում պարզ է, որ պատմական փորձը հատվածականորեն ենթարկվել է միֆոլոգիզացիայի` փաստացի արդյունքների մինիմիզացիա` պարտության անտեսում, և շեշտադրության տեղափոխումը` դիմադրության վրա որպես ամենացանկալի վարքի սցենար: Այսպիսով Ավարայրի ճակատամարտի պատմական նշանակությունը հայ էթնոսի համար հանդիսանում է ոչ թե պարսիկներից կրած պարտության կամ հայկական կողմի բարոյական հաղթանակի մեջ, այլ ճակատամարտի ընթացքում ձեռք բերած ունիվերսալ ադապտատիվ մեխանիզմի մեջ` դիմադրության  ցուցաբերման:

Տեսականորեն կարելի է ենթադրել, որ ճակատագրի հիմնահարցը կարծես թե առավել արդիական է հատկապես այն էթնոսների համար, որոնք իրենց պատմության ընթացքում տրագիկ դեպքեր են ունեցել: Այս պարգայում ճակատագրի միֆոլոգեմը կատարում է նախ կոմպեnսատոր, ապա մոբիլիզացնող ֆունկցիաներ. Կոմպենսատոր ֆունկցիա, որովհետև հնարավոր է դառնում ինչ-որ ձևով մեկնաբանել կատարվածը` գտնել մեղավորին, իսկ մոբիլիզացնող, որովհետև տեղի ունեցած դեպքերը հիմք են ստեղծում համախմբվելու համար: Այս կապակցությամբ կարելի է հիշատակել Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի ՆՍՕՏՏ Վազգեն Ա-ի խոսքերը. «կա մեկ ժողովուրդ, մեկ ճակատագիր, հետևաբար նաև մեկ կամեցողություն և գործելու մեկ ուղղություն»[1]: Մեկ այլ հետաքրքիր օրինակ այսօրվա իրականությունից.  Ֆեյսբուք սոցիալական ցանցում հայտնաբերեցինք մի խումբ` «Հայի բախտ» անվանմամբ` հետևյալ նկարագրությամբ` «մեզ թվում է կան բաներ, որոնք կարող են պատահել միայն մեզ հետ` դա կոչվում է «հայի բախտ» [2]: Սա ևս մեկ օրինակ լինել, է թե ինչպես է «ճակատագրի» գաղափարը գերարժեվորվում և հանդիսանում մոբիլիզացման մեխանիզմ:

Խոսելով տարբեր էթնոսների մասին, մենք ենթադրում ենք, որ որոշ էթնոսներ հակված են առավել միֆոլոգիզացնել իրենց պատմությունը: Այս պարագայում ճակատագրի միֆոլոգեմը դառնում է աշխարհի էթնիկ պատկերի իմաստային կենտրոն` բյուրեղացնելով իր շուրջը մնացած կարծրատիպերն ու միֆոլոգեմները: Նման բան կարելի է դիտել, օրինակ հայերի ու հրեաների պարագայում: Սրա ապացույցներից մեկը` լեզվաբանական բնույթի է. երկու լեզուներում էլ շրջանառվում է «հայի բախտ», և «հրեայի երջանկություն» դարձվածքները, որոնք երկու դեպքում էլ հեգնական բնույթ ունեն և մատնանաշում են երևույթի բացակայությունը:

Հայ էթնիկ գիտակցությունում ճակատագրի միֆոլոգեմը մի կողմից բնութագրվում է ունիվերսալ` բնորոշ տարբեր ժողովուրդներին, մյուս կողմից սպեցիֆիկ հատկանիշներով` բնորոշ միայն հայ ինքնությանը: «Ճակատագիր» կոնցեպտի այսպիսի ունիվերսալ հատկանիշները նշված են դեռ, օրինակ, Գորանի աշխատանքներում [Горан 187, 1990]: Այստեղ կարևոր է նշել, որ սպեցիֆիկ հատկանիշները ի տարբերություն ունիվերսալիաների ենթակա չեն ամբողջական հաշվառման, քանի որ դրանք դուրս են բերվում միայն էմպիրիկ ճանապարհով:

Ունիվերսալ բնութագրիչների շարքում նախ և առաջ  կենտրոնական դեր է զբաղեցնում նախասահմանվածություն կատեգորիան, ինչը ենթադրում է երրորդի ուժի կողմից իրերի և իրադարձությունների որոշակի նախասահմանում, հետևաբար անխուսափելիություն: Ճակատագրի նման ընկալում կարելի տեսնել հայերեն լեզվում, իսկ լեզվի որպես սոցիալական ֆենոմենի նշանակալիությունը նման հետազոտություններում մատնանշել են տարբեր գիտնականներ, այդ թվում Հայդեգերը` «լեզուն կեցության կացարարնն է»[3]: Հայրենում կարելի է հանդիպել դրա բազմաթիվ օրինակներ` մարդու ճակատին ինչ գրված է, այն էլ կլինի: Տարբեր լեզուներում “ճակատագիր” հասկացությունը սահմանվում է հենց այս երկու հիմնական հասկացությունների միջոցով` նախասահմանվածություն և անխուսափելիություն: Նման իմաստ է կրում օրինակ լատիներեն ծագում ունեցող fatum հասկացությունը, կամ անգլերեն`destiny, որը առաջացել է հին  ֆրանսերեն destinee խոսքից` նախասահմանել: Նման օրինակներ կարելի է տեսնել նաև արևելյան մշակույթներում` հինդուիզմում և բուդդայականությունում հանդիպում է կարմա հասկացությունը: Իսլամական մշակույթներում ճակատագիրը կամ kismat-ը նշանակում է նախասահմանված իրադարձությունների անխուսափելի ընթացք: Իմիջայլոց «ղսմաթ» բառը փոխառնվել է հայերեն և  լայնորեն օգտագործվում է իբրև պատահաբար բաժին հասած բարիք: Ինչից էլ առաջացել են ղսմաթ ունենալ, ղսմաթ նայել և մի շարք այլ դարձվածքներ:

Հետաքրքրական է նաև այն, որ քրիստոնեությունը, որի ճյուղի դավանողներն են նաև հայերը, մերժում է ճակատագրի գաղափարը, բայց փոխարենը ընդունում է աստվածային նախախնամության գաղափարը: Այսպիսով առաջանում է հակասություն, որը ևս մեկ անգամ մատնանշում է ճակատագրի միֆոլոգեմի նշանակալիությունը հայ էթնիկ գիտակցության համար, ճակատագրի գաղափարի մերժվում է հայերի համար դարեր շարունակ ամենանշանակալի սոցիալական ինստիտուտի` եկեղեցու, կողմից, բայց միևնույն ժամանակ սոցիումի մակարդակով շրջանառվում են  ճակատագրի մասին բազմապիսի միֆեր, որնիցի մեկը` «հայերը այդպես էլ երկու բան չտեսան` բախտ և հիասթափություն»[4]:

Ճակատագրի միֆոլոգեմը կառուցակցող երկրորդ ունիվերսալ փոփոխականը հանդիպում է դիխոտոմիայի տեսքով` անդեմություն – դիմավորվածություն: Որոշ մշակույթներում հայտնի չէ, թե ով է նախասահմանում և իրագործում իրադարձությունները: Որոշ մշակույթներում ճակատագրի սուբյեկտը հայտնի է` Աստված: Իսլամական մշակույթում ճակատագիրը Աստծո կամքն է: Հռոմեական դիցաբանությունում կարելի է տեսնել Պառկերին, հունական դիցաբանության մեջ` Մոյերների, ովքեր իրենց հայեցողությամբ տնօրինում էին ճակատագրի թելը:

Հայերի էթնիկ գիտակցության մեջ երկու մոդելներն էլ առկա են` ճակատագիրը կարող է լինել նախասահմանված ինչ-որ բարձրագւոյն սուբյեկտի կողմից «Աստծո կամքն է», և կարող է ներկայանալ որպես ինքնուրույն սուբյեկտ` «ճակատագիր է»:

Ճակատագրի միֆոլոգեմի ևս մի ունիվերսալ չափում` դետերմինացվածության – ոչ դետերմինցվածության մոդուսն է: Ռացիոնալության ձգտող դիսկուրսներում  ճակատագիրը որպես կանոն հանդես է գալիս իբրև «լավ» և «վատ» արարաքների համար հատուցում: Հայկական ավանդույթում կարելի է հաճախ լսել` ստացար այն, ինչին արժանի էիր: Սակայն շատ հաճախ շեշտադրվում է ճակատագրի չհիմնավորվածությունը` «բախտ էր»: Ինչի արդյունքում էլ հավանաբար առաջանում է ճակատագրի դեմ պայքարի գաղափարը: Սոցիումի կողմից մշակվել են իրենց ճակատագրի դեմ պայքարելու միջոցներ, որոնք ստացել են ամենատարբեր դրսևորումները: Օրինակ աշխարհով մեկ հայտնի մուլտիպլիկատոր Ռ. Սահակյանցը իր մուլտֆիլմերից մեկում, հիմնվելով թափառող սյուժեներից մեկի վրա, առաջարկում է իրականության հարմարվելու իր տարբերակը: Թափառող սյուժեն հետևյալն է. աղվեսը, ծառի վրա նստած ագռավին,  համոզում  է, որ ագռավը երգի, որովհետև այն բերանում պանիր ունի, և հենց սկսի երգել պանիրը բերանից կընկնի ու աղվեսին բաժին կդառնա: Սահակյանցի մոդելում  պանիրը  անցկացված է շղթայի վրա  և կախված է ագռավի  վզից, և  երբ  ագռավը սկսում է երգել, պանիր չի ընկնում և աղվեսին բաժին չի  դառնում: Այսպիսով բոլորին հայտնի սյուժեի ավարտը Սահակայնցի մուլտֆիլմում տեղի չի ունենում: Բախտի դեմ պայքարելու մասին անգամ անեկդոտներ կան. «ապարանցին առավոտյան լվացվում է, ու ճակատագիրը  ջնջվում է»:

Կան դարձվածքներ, որոնք  իրենց մեջ կրում են ճակատագրի/ բախտի դեմ պայքարի գաղափար, օրինակ` բախտը թաղել, բախից փախնել, բախտը շինել [Սուքիասյան, Գալստյան  100, 1975]:

 Չորրորդ կարևորագույն պահը այն է, որ ճակատագրի առջև բոլորը հավասար են անկախ իրենց սոցիալական դիրքից ստանում են իրենց «հասանելիքը»` բախտիցդ չես փախչի [Սուքիասյան, Գալստյան  102, 1975]: Այսպես օրինակ հայերենում բախտ խոսքը փոխառնվել է պարսկերեն` bãxt` հասանելիք մաս [Աճառյան 1973]: Այս տեսանկյունից ճակատագրի գաղափարը հանդես է գալիս իբրև ևս մեկ միջոց սոցիալական արդարությունը իրագործելու և վերականգնելու համար: Սոցիալական դիստանցիան կրճատվում է կամ մեծանում է կախված ողջ կյանքի ընթացքում սուբյեկտի գործած  արաքներից` բարի կամ չար, առաքինի կամ ոչ այնքան:

Այս չորս հիմնական հատկանիշներն իրենց շուրջ բյուրեղացրել են հայ ինքնությանը հատուկ պատկերացումները ճակատագրի մասին, որոնց դուրս բերման նպատակով անցկացվել է սոցիոլոգիական հետազոտություն:

Էթնիկ գիտակցությունը դրսևորվում է տարբեր սոցիալական երևույթների` արվեստի, գրականության, հումորի, կարծրատիպերի, լեզվի, ավանդույթների և այլի, միջոցով: Հետևաբար էթնիկ գիտակցության ուսումնասիրությունը հնարավոր է իրականացնել դրա դրսևորման միջոցների ուսումնսիրության շնորհիվ: Սույն հետազոտության ընթացքում, նպատակ հետապնդելով դուրս հանել ճակատագրի հայակական միֆոլոգեմին բնորոշ յուրահատւկ հատկանիշները որպես տիպական դեպքեր, նպատակահարմար է համարվել իրականացնել էլ. այլընտրանքային ԶԼՄ-ի բովանդակային վերլուծություն: Հաշվի առնելով հետազոտության հետախուզական բնույթը և նաև այն հանգամանքը, որ հետազոտվել է էթնիկ գիտակցության միայն մի հատվածը` պարզ է դառնում, որ վերջինիս արդյունքները քանակական տեսանկյունից ներկայացուցչական չեն: Վերլուծության համար ընտրվել է ամենաշատ գրանցված անդամներ ունեցող երկու հայակական ֆորում` openarmenia.com և club.am: Քանի որ էթնիկ գիտակցությունը, թեև տարբեր ինտենսիվությամբ, դրսևորովում է հանրային դիսկուրսի բոլոր տեսակներում դաշտի ընտրությունը այս նպատակի տեսանկյունից սկզբունքային տարբերություն չի առաջացնում: Վերլուծությունը տարածվում է 01.01.2008-01.01.2010 թվականը տեղադրված գրառումների վրա:

Այսպիսով, ֆորումների ուսումնասիրության արդյունքում հնարավոր եղավ, առանձնացնել ճակատագրի հայկական միֆոլոգեմին բնորոշ յուրահատուկ հատկանիշներից չորսը: Այտեղ կարևոր է մատնանշել այն, որ յուրահատուկ հատկանիշները դրանք նույն ունիվերսալիաներն են, որոնք ելնելով մշակութային առանձնահատկություններից ավելի նշանակալի են դարձել կոնկրետ էթնոսի համար ու այդ պատճառով ավելի ինտենսիվ են դրսևորվում:

Հատկանիշններից մեկը, որը հնարավոր եղավ դուրս բերել ճակատագրի  անարդարացիությունն է: Վերջինս առանցքային դեր ունի և իր շուրջն է ձևավորում մնացած հատկանիշները: Ինչպես պարզ դարձավ էմպիրիկ նյութի վերլուծությունից, ճակատագրի անարդարացիության գաղափարը սերտորեն առնչվում է պատմական փորձի ընկալման հետ: Պատմական մի շարք դեպքեր, որոնք բացասական հետևանքներ են ունեցել հայ ազգի համար, մեկնբանվում են իբրև անարդարացի և դաժան ճակատագրի հետևանք: Այդ իսկ պատճառով հայ լեզվամտածողությունում ճակատագիրը սկսվում է ընկալվել որպես ավելի շուտ բացասական երևույթ քան դրական: Արդյունքնում ստացվում է այն, որ «ճակատագիր» և «բախտ» հասկացությունները երբեմն նույնանում են: Մինչդեռ «բախտ» ասվածը իր մեջ կրում է հաջողության իմաստ և դրական նշանակություն: Այստեղից էլ առաջանում է «հայի բախտ» ասվածը` հաջողություն, որը հայը երբեք չի ունեցել, որվհետև հայ է. «հայի ճակատագիրը միշտ իր հետ»: Ըստ այդմ ճակատագիրը հանդես է գալիս իբրև ծանր բեռ, որը կրելուց բացի այլ ելք չի մնում: Սույն իրավիճակը կարելի է առավել դիպուկ բնորոշել Սոնա Արշունեցու` ժամանակակից գրողի, բանաստեղծությունից մի հատվածով.

«…Հայի բախտը հավերժ թափառ,
Մի հարվածով գրվեց անփույթ
Ճակատագիրը մեր այսքան դառ.
Դարձել ենք մենք իսկը գնչու
Ցուպը ձեռքին դեգերող…[5]»

Այս հատվածում հայերը պատկերված են իբրև իրենց ճակատագրի զոհ, որը դարձրեց իրենց տարագիր ու անտուն: Ակնհայտ է, որ խոսքը գնում է հայերի Օսմանյան կայսրությունում Ցեղասպանության հետևանքների մասին, և դիտարկում դրանք իբրև ճակատագրի արդյունք: Արդյունքում ստացվում է, որ ճակատագրի պատճառով ամենահին նստակյաց քաղաքակրթությունը այժմ վերածվել է քոչվոր գնչուների, որոնց կերպարը հայ էթնոսի կողմից ավանդապես ընկալվում է իբրև անտուն ու թշվառ, հետևաբար դժբախտ:

Ճակատագրի հայկական միֆոլոգեմին բնորոշ է նաև ցիկլիկության գաղափարը: Ցիկլիկություն ասելով նկատի ունեք, որ իրադարձությունների ընթացքը տարբեր է, բայց արդյունքը ընկալվում է իբրև նույնը` անհաջողություն, պարտություն` «հայերի բախտը միշտ չի բերել ու շարունակում է չբերել»: Կարելի է ենթադրել, որ այս հատկանիշի հիմքում նույնպես միֆոլոգիզացված պատմական փորձն է գտնվում: Թերևս պատմության նորագույն շրջանը կարող է փոփոխել այս ընկալումը: Հայոց պատմության նորագույն ժամանակահատավածին նախորդող մեծապես բացասական լիցքեր ունեցող պատմական փորձն իր տեղը զիջում է դրական լիցք ունեցող պատմական փորձին, որի իմաստային կենտրոնն է դառնում Ղարաբաղյան պատերազմի հաղթանակը: Որպես արդյունք այս հաղթանակը կարծես թե վերջ է դնում ճակատագրի անարդարությունների շղթային, այսինքն սկսում է տեղի ունենալ ճակատագրի ավանդական ընկալման փոփոխություն, որտեղ հայերը ոչ թե պարտվող են, հետևաբար անբախտ, այլ հակառակը` հաղթող:

Ճակատագրի հայկական միֆոլոգեմին բնորոշ է նաև հավաքականության գաղափարը, այսինքն անհատը տեսնում է իր անհատական ճակատագիրը կոլլեկտիվի` հայ ազգի, ճակատագրի կոնտեքստում` պիտակավորելով այն ոչ թե որպես սեփական հաջողության-անհաջողության արդյունք, այլ որպես “հայի բախտ”: Ճակատագրի նման բնորոշումը նույնպես կարելի է կապել պատմական փորձի վերաիմաստավորման հետ. Պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններում Տիգրան Մեծի տարածքների կորուստը, Հայաստանի բաժանումը իրար դեմ պատերազմող կայսրությունների միջև, պատմական Հայաստնաում հայերի դեմ ուղղված հալածանքները, որոնք ավարտվեցին հայերի Ցեղասպանությամբ Օսմանյան կայսրությունում, այնուհետև Ադրբեջանում հայերի զանգվածային ջարդերը չէին կարող ազդեցություն չունենալ ու չստեղծել ճակատագրի և առհասարակ իրականության մասին մի ընդհանուր  միֆոլոգիզացված պատկերացում, որը կտարածվեր միևնույն դասի բոլոր առարկաների վրա:

Մեզ համար ակնհայտ է, որ էթնիկ միֆերը այն ֆենոմեններն են, որոնք սերունդների միջև ապահովում են էթնիկ արժեքների փոխանցումը: Բոլոր մնացած ֆունկցիաներից  զատ ճակատագիր կատեգորիայի դեպքում միֆոլոգիական դետերմինանտը ապահովում է ժամանակակից հայի համար այն արժեքների ակտուալությունը, որոնք ստեղծվել են հազարմյակներ առաջ: Այդ իսկ պատճառով Ճակատագրի կատեգորիան հանդիսանում է երկու վեկտորների արդյունք` միֆոլգիական և պատմական: Այսպիսով, պարզ է դառնում, որ ճակատագրի միֆոլոգեմը հանդիսանում է մի կողմից միֆոլոգիզացված պատկերացումների, մյուս կողմից ռեալ պատմական փորձի ընդհանրացված պատկերացումների ամբողջություն, որի միջոցով վերարտադրվում ու փոխանցվում է կոլլեկտիվ հիշողությունը: Ինչն էլ իր հերթին հայ ազգի համար ունի մեկ նշանակություն` ադապտացիա արտաքին և ոչ բարենպաստ պայմաններին, էթնոսի գոյության օպտիմիզացիայի նպատակով:

Օգտագործված գրականության   ցանկ

1. Бергер П., Лукман Т. «Социальное конструирование реальности». М.: Медиум, 1995
2. Горан В. “Древнегреческая мифологема судьбы”, Новосибирск: “Наука” 1990
3. Зиммель Г. “Избранное: Проблема судьбы” Т. 2, М., 1996
4. Лурье С.  “Историческая этнология” М.: “Аспект Пресс” 1997
5. Щюц  А. “Избранное: Мир светящийся смыслом”, М.: “Росспэн” 2004
6. Фрейденберг О.  “Миф и литература древности”,  М.:  “Наука” 1978
7. Աճառյան Հր. «Հայերեն արմատական բառարան» հատոր 1-ին, Երևանի համալսարան, Երևան 1973
8. Սուքիասյան Ա., Գալստյան Ա. «Հայոց լեզվի դարձվածքաբանական բառարան» Երևանի համալսարան, Երևան 1975

---

Read More