Տպ
ագրվել է՝ Գեղարվեստի ակադեմիայի Տարեգիրք պարբերական հանդես, Երևան 2021
Լյուդմիլա Հարությունյան, փ.գ.դ., պրոֆեսոր
Հռիփսիմե Դայան, ՀԱՊ Հուշաձեռագրային բաժնի արխիվավար
Համառոտ
Հոդվածում հայ մեծ նկարիչ Արշիլ Գորկու կյանքն ու ձևավորումը ԱՄՆ – ում, նրա ինքնության որոնումը դիտարկվում է սիմվոլիկ ինտերակցիոնիզմի սոցիոլոգիական տեսության ավանդույթների շրջանակներում՝ նրա ու իր ժամանակակիցների կողմից թողած հարուստ փաստագրական նյութի վերլուծության հիման վրա։
Արվեստագետի ինքնության էության իմաստավորման բանալին իր իսկ խոստովանությունն է՝ որպես «Արարատի զավակ», կորցրած Հայրենիքի պատկերների ու գույների արժեքները կրող արվեստագետ (Վան, Խորգոմ):
Ինքնության որոնման դժվարին ճանապարհի վերլուծությունը պարզաբանում է, որ Արշիլ Գորկին, չնայած 20-րդ դարի սկզբին առկա ամերիկյան ռասիստական քաղաքականության ու իրականության հետևանք սոցիալ-մշակութային խնդիրներին, նա հավատարիմ մնաց իրեն և իր նպատակին՝ իր ստեղծագործություններում կարողացավ պահպանել կորցրած Հայրենիքի պատկերը: Նա վերստեղծեց իր վրձնով Արևմտյան Հայաստանի պատկերը, չդավաճանեց իր ազգային ինքնությանը, այլ հավատարիմ մնալով ժառանգական սկզբունքներին՝ կարողացավ դառնալ «Հզոր, ինչպես հսկա, քնքուշ, ինչպես մանուկ»:
Արշիլ Գորկին իր արվեստով կարողացավ հասնել այն ազատությանը, որին նա ձգտում էր:
Բանալի բառեր. սիմվոլիկ ինտերակցիոնիզմ, ազգային ինքնություն, պատկերներ, արժեքներ, վարքի մոդելներ, Ոստանիկ Ադոյան, Արշիլ Գորկի, Արարատ, Արևմտյան Հայաստան, Վան, Խորգոմ, ԱՄՆ, ռասիզմ:
«Մենք մեր հայրենիքի հոգու մի մասնիկն ենք՝ գարշելի փոթորիկներից հեռու շպրտված…»[1]։ Այսպես է բնութագրում Արշիլ Գորկին Մեծ եղեռնից փրկված հայորդիներին։ Այդ խմբի մասն էին կազմում նաև 1920 թվականի փետրվարին ճակատագրի բերումով ԱՄՆ-ում հայտնված 17 տարեկան Ոստանիկ Ադոյանը ու իր քույրը՝ Վարդուշը, ովքեր հանգրվանել էին Մասաչուսեթս նահանգի Ուոթերթաուն քաղաքում։
Ոստանիկ Ադոյանը իր կյանքի այդ ոլորանը մեկնաբանում է՝ որպես «Դրախտից[2] Միացյալ Նահանգներում հայտնվելու» իրողություն։ Ոստանիկի հիշողության մեջ դրոշմված էին թե՛ դրախտը հիշեցնող ծննդավայրի, թե՛ արտագաղթի պատկերները։ Քրոջը հասցեագրված նամակում Ոստանիկը գրում է. «Որպես Վանի հայեր (…) դուք[3] գիտեք, թե ինչ ենք ստիպված եղել վերապրել կարճ ժամանակահատվածում, այնինչ ուրիշները կարդացել են եղեռնի մասին՝ փափուկ բազմոցներին թիկնած: Մենք վերապրել ու զգացել ենք դա։ Մեր ժողովրդի արյունը, որ ներկել էր թուրքերի ձեռքերը, ջարդն ու եղեռնը: Մեր մահվան երգերը, մեր աչքերի առաջ մարտերում սիրելի ընկերների ու հարազատների մահը։ Մեր լքված տները, մեր երկրի կործանումը թուրքերի կողմից։ Ձեռքերիս մեջ մայրիկի սովամահ լինելը։ (…) Սիրտս նվաղում է այս ամենը վերհիշելիս անգամ»[4]:
Հիշողություններ կյանքի վաղ շրջանից
Ըստ պաշտոնական կենսագրության Ոստանիկ Ադոյանը ծնվել է 1904 թվականի ապրիլի 15-ին Վանի նահանգի Խորգոմ գյուղում: Փոքրիկ Ոստանիկը իր հոր՝ Սեդրակ Ադոյանի ստվերին էր նմանվում: Չխոսկան, հետաքրքրասեր աչքերով երեխան ուշադրությամբ հետևում էր նիհար, բարձրահասակ տղամարդու շարժուձևին, նստում նրա ուսերին, տեսնում գութանը եզներին կապելը ու հողագործական այլ աշխատանքները: Դրանք Ոստանիկի ամենաքաղցր վաղ շրջանի հիշողություններն էին, երբ նա ամենից մոտ էր զգում իրեն հորը[5]: Սակայն Ոստանիկի հայրը ստիպված էր թողնել հայրենի օջախը, կնոջը, դստրերին ու որդուն, վերցնել պանդուխտի ցուպը և մեկնել Միացյալ Նահանգներ[6]: Մեկնելուց առաջ, գարնանը, նա իր երեխաներին նստեցրեց ձիու վրա ու տարավ ցորենի դաշտ, իր հետ վերցրել էր հաց, խաշած ձու, փոխինձ ու կարագով խառնած մեղր։ Հրաժեշտից առաջ համբուրեց նրանց ու հարցրեց. «Կարո՞ղ եմ վստահ լինել, որ ձեզ նորից կտեսնեմ»: Դա նրանց վերջին հանդիպումն էր ու այդ դրվագը ցկյանս դաջվեց Ոստանիկի մտքում և նա երբեք չներեց հորը իրենց լքելու համար[7]:
Նախնական կրթությունը Ոստանիկը ստացել է Խորգոմի և Վանի հայկական դպրոցներում։ Ադանայի կոտորածից հետո՝ 1910 թվականի սեպտեմբերին, մոր և քույրերի՝ Սաթենիկի և Վարդուշի հետ հայրենի Խորգոմ գյուղից տեղափոխվում է Վան, որտեղ շարունակում է ուսումը, իսկ ամառային արձակուրդներն անցկացնում Շատախում:
Խորգոմյան ծաղկեփունջ
Քրոջը գրած նամակում Գորկին հիշում է․«Ես մի կտավ եմ նկարում, որ ծնվել է Վանա լճի ափին գտնվող մեր վառ հիշողություններից։ Երբեմն զգում եմ դրա աղի հոտը։ Երբեմն վազում եմ բռնելու այն անորսալի նրբությունները, որ փորձում են փախչել ինձանից։ Մեր երեք տների ուրվագծերը ներհյուսվել են բոսորագույն այգիներին և կապույտ պարտեզներին։ Ուղղանկյուն պատերը խնոցիներով, կավը թրծող գործիքներով, այդ պատերին փակցված հայկական գորգերով ձգվում են ու ոլորվում, կապ փնտրելով ցորենի դաշտերի, գույնզգույն շորերով ծառերի, հայկական արագիլների և պարտեզի քարերի հետ, բոլորը ներյուսվելով մեկը մյուսի մեջ և քշված տիեզերքի անդադար շարժիչ ուժից: Ոստանիկ Ադոյանի ինքնության հենասյուները ձևավորվել են մանկության տարիներին. «Դրանք այն օրերն էին,- գրում է նա,- երբ ես հացի հոտն էի զգում, տեսա իմ առաջին կարմիր կակաչը, լուսինը: Այդ ժամանակից ի վեր հիշողությունները վերածվել են պատկերագրության, ձևերը նույնիսկ վերածվել են գույների՝ ջրաղացի քար, կարմիր հող, դեղին ցորենի դաշտ, դեղին ծիրան, չորացած հողի՝ ուժեղ հողագույնի, թարմ կանաչի, հագեցած որդան կարմիրի, ձյան պես սպիտակ գույնի և այլն»[8]: Գույների այդ ուրույն աշխարհը ի հայտ է գալիս, երբ նա սկսում է նկարել։ «Արևմտյան Հայաստանի բնությունը գույների մի անսպառ պարկուճ էր․ բավական է մի անգամ վրձինդ թաթախես նրա մեջ և այն կպարի գույների երանգից»[9],- նշում է Գորկին։ Հայկական մանրանկարչության գործերը ներշնչանքի մեկ այլ աղբյուր էին նկարչի համար։ Դրանցում նա տեսավ սյուրռեալիզմի նախատիպերը՝ մարդկանց դեմքով թռչուններ, թռչնանման թագեր, կանանց, տարօրինակ ֆիգուրներ, մահակով մարդու ու այլ կերպարներ, որոնք կապված էին դրախտավայր հիշեցնող Վանա շրջանի հայկական դիցաբանության հետ[10]։ «Միտք՝ աստվածներից առաջ։ Առաջներից առաջ։ Բոլորը նրբորեն կապված Խորգոմի հայկական ծաղկեփնջում, ամբողջ աշխարհը մանրակերտով և տիեզերական մեծության մեջ, արյունոտ ողբերգությունն ու վիշտը, խնդությունն ու արարումը, կյանքն ու անկենդանը, ապրածն ու չապրածը, այն, որ դեռ պիտի ապրվի և երբեք չպիտի ապրվի, շարժումով լի ու անշարժ, բոլորը պարուրվում են արևով տոգորված Վանի տաք հողում և պաշտպան լեռներում, որոնք քո եղբայրը դիտում է երեխայի նոր բացված աչքերով»[11]:
Մայրական ժառանգություն
Ոստանիկի մայրը՝ Շուշանը, «գեղագիտության ամենագնահատող, բանաստեղծության ամենախորաթափանց վարպետն էր», որ երբևէ հանդիպել էր Ոստանիկը իր կյանքում։ Նրա կյանքի փիլիսոփայությունը հիմնված էր երեք սկբունքի վրա՝ «Մաքրություն», «Փութաջանություն» և «Հասունություն»։ Սկզբունքների այդ հզոր եռամիասնությունը ձևավորեց Գորկու արժեհամակարգն ու կենսափիլիսոփայությունը։ «Դա դարձավ իմ մասնիկը,- իր հուշերում գրում է Գորկին,- կյանքը բացատրելու համար մայրիկն այնքան հաճախ էր օգտագործում այդ երեք գեղեցիկ հայկական բառերը, որքան մեծ է դրանց իմացաբանական նշանակությունը ոչ միայն կյանքի զարգացման համար, այլև արվեստի ․․․»[12]։ «Ես երեք գաղափարների ծնունդ եմ։ Առաջինը մաքրությունն է, երկրորդը՝ փութաջանությունը և երրորդը՝ հասունությունը։ Դա մաքրության, պարզ պահանջների և պարզ մտքերի շրջանն է։ (…) զարգացման որոշակի փուլում պետք է հրաժարվել էությունների պարզությունից, դուրս նետել այն։ Նկարիչը պետք է վերապրի խճճվածության ու լարվածության տառապանքը։ Փութաջանությունը տառապալից է, բայց և՝ պարտադիր։ Փութաջանության ու մաքրության պայքարից ծնվում է հասունությունը»[13]:
Արտաքսում Դրախտից ու մահվան մահը
1915 թվի ապրիլ-հունիս ամիսներին Վանում սկսվում են տեղահանությունները, և նույն տարվա օգոստոսին Ոստանիկը մոր և քույրերի հետ ոտքով հասնում են Էջմիածին։ Երևանում նա սովորում ու զուգահեռ աշխատում է տպարանում, ատաղձագործի մոտ։ Հաջորդ տարի քույրերը՝ Սաթենիկն ու Ագապին, մեկնում են ԱՄՆ։ Այնուհետև, 1918 թվին, մահանում է Մայրը։ Տասնչորսամյա Ոստանիկը որբանում է։ Հետագայում քրոջը գրած նամակում վերհիշում է այդ վիշտը. «Որբուկի երակները, որ ցցվել էին վշտի պոռթկումից, մահվան մահը, մեր աստվածային մոր սովամահ լինելը և երեխան, որ տեսնում էր նրա գեղեցկությունը, լսում նրա քնքուշ գրաբարը և պահում նրա նուրբ թուլությունն իր սարսափահար ձեռքերի մեջ»[14]: Կորստի ցավը Գորկին պատկերել է «Նկարիչը և իր մայրը»[15] կտավում:
Արտագաղթ ԱՄՆ
1920 թվականի փետրվարին քրոջ՝ Վարդուշի հետ Ոստանիկը տեղափոխվում է հորեղբոր Ահարոնի մոտ, այնուհետև Կոստանդնուպոլիս, որտեղից էլ ԱՄՆ, ուր արդեն հաստատվել էին հայրը, հորեբայրները և քույրերը՝ Սաթենիկն ու Ագապին։
Գորկուն անհրաժեշտ էր ամերիկյան հասարակությունում ճանաչում ստանալ։ Չնայած նա քաջ գիտակցում էր, որ ամերիկյան հասարակությունը տարօրինակ հայացքով է նայում ստեղծագործողին, դուրս է նետում նրան որպես աննորմալի։ «Ծաղրում մեծ արվեստը և մեղադրում, թե այն ինչ-որ արհեստական հատուկ դասի՝ ինչ-որ «ինտելեկտուալ» խմբի հորինվածք է, որ վեր է բոլորից իր իմացությամբ։ Հիմարություն։ Քաղքենիներն են հորինել այդ գաղափարները, քանզի վախենում են մարդկանց գրավելու որևէ մրցակցությունից»[16]: «Ամերիկայում ես չեմ տեսել արվեստի և ոչ մի գործ, որ չարտահայտի տափակություն։ Այս ժողովուրդը չի կարող բնականորեն զգալ, որովետև նա իրեն զրկել է բանաստեղծական մղումից։ Այս ժողովուրդը չի կարող հասկանալ զգայունության և զգացմունքի սահմանները, քանզի նրա մշակույթը երբեք հոգով չի վերապրել այն։ Զգացմունքն այստեղ դառնում է զվարճանք, զբաղմունք, որով դիլետանտորեն զբաղվում են հոգնածները, իսկ մակերեսայնությամբ այն նույնիսկ գերազանցում է արժեթղթերի շուկաները, քանզի հարուստները առևտրի մեջ են մտնում շատ ավելի մեջ լրջախոհությամբ, քան բանաստեղծական զգացմունքի»[17]:
Իր նոր «Ես»-ի[18] կերտման դեգերումներում Գորկին հասարակությանը ներկայացնում էր իր ստեղծագործություններով, որոնք լավագույնս բնութագրել է ինքը. «․․․ Իմ արվեստը աճի արվեստ է, որտեղ Հայաստանի ձևերը, հարթությունները, ուրվագծերը, հուշերը ծիլ են արձակում, շնչում, տարածվում, սեղմվում ու բազմապատկվում են և այսպիսով ստեղծում հետազոտության նոր ուղիներ։ Անցյալը, միտքը, ներկան գեղագիտորեն կենդանի են ու միավորված։ Եվ քանի որ նրանք չեն կարող կանգ առնել ապա անլուծելի ու անբաժանելի են ապագայից և ձգտում են դեպի անսահմանություն[19]։ Նպատակս է, որ մարդիկ իրենց մտքով, աչքով ու երևակայությամբ իմ արվեստի ուժով հաղորդակից դառնան իրականության այն կողմերին, որոնք նրանք չեն տեսել ու զգացել, որ իմ արվեստի միջոցով մոտենան իրականության ճիշտ ըմռնմանը։ ․․․ Կարծես հայկական դարավոր մի ոգի շարժում է ձեռքս՝ մեր հայրենիքից հեռու ստեղծելու Խորգոմի մեր Ադոյան ընտանիքի պարտեզների ցորենի դաշտերի ու այգիների ուրվապատկերները։ Մեր գեղեցիկ Հայաստանը մենք կորցրինք ես կվերգտնեմ այն իմ արվեստում։ Իմ արվեստում միշտ էլ կլինի հայոց ոգին»[20]: Ինչպես առասպելական Դեմիուրգ, որպես ստեղծագործող, նա մտադիր էր կերտել իր կտավներում կորսված հայրենիքը․«Ես իմ վրձնով կվերակենդանացնեմ Հայաստանն ամբողջ աշխարհի համար»[21]:
Իր վսեմ նպատակն իրագործելու համար Գորկին օգտագործում էր յուղաներկերի ողջ հարստությունը, որպեսզի ճշգրիտ արտահայտի կորսված դրախտավայր հայրենիքի գունեղ պատկերները և արվեստագետի հարուստ զգացողությունները։ Մշակվել էր նաև նկարելու ուրույն՝ միայն իրեն բնորոշ ոճը, որը հետագայում անվանվեց «սարսափելի գորկիական ոճ»[22]:
«Ես Արարատի զավակն եմ». ինքնության կերտման դժվարին ուղին
Ոստանիկ Ադոյանը ներգաղթել էր ԱՄՆ հայկական ավանդական ինքնությունով, որը խորը վնասվածք էր ստացել։ Նրա համար հեշտ չէր գտնել սեփական տեղը ամերիկյան հասարակությունում և կառուցակցել իր նոր ինքնությունը։ Հնարավոր է հենց այս խնդիրը լուծելու համար Ոստանիկ Ադոյանը 1924-ին փոքրիկ Ուոթերթաունից տեղափոխվում է մեգապոլիս՝ Նյու Յորք։ Ինչպես նշում է Ջոզեֆ Սոլմանը[23]. «Գորկին հոյակապ, ինքնաբուխ դերասան էր, ով ուզում էր գտնել իր սեփական ինքընությունը»[24]։
Մեծ Եղեռնի պատկերների և գաղթի դաըն հիշողությունները, Եղեռնից առաջացած խորը հոգեբանական վնասվածքը դժվարացնում էին Գորկու նոր «ես»-ի կերտումը: Ինքնության կերտման խնդիրը դժվարեցնում էր նաև ամերիկյան հասարակության անթաքույց ռասիզմը։ 1900-ականներին Միացյալ Նահանգներում հաստատված հայերն ազգային փոքրամասնություն էին համարվում, սակայն պաշտոնապես հաստատված կարգավիճակ՝ որպես սպիտակամորթ կովկասցիներ, չունեին[25]: Հաճախ հայերին նույնականացնում էին «մոնգոլոիդ թուրքեր»[26]-ի հետ ու ենթարկվում էին խտրական վերաբերմունքի՝ արգելված էր հայերին պարտքով փող տալ, վարձով հող ու գործիքներ տրամադրել: Ասել է թե հայերը «ավետյաց երկրում» ևս չէին ազատվել պիտակավորված լինելու խարանից: Այդ մասին Գորկին իր մտորումներում գրում է․ «Նրանք սպանել են հնդկացիներին, ծաղրել սևամորթներին, իսկ այն ինչ մնացել է միայն շողշողուն ծաղրանկարներ են։ Եվ այդ բոլորը, արվեստը որպես յուղի մեջ ճպճըպացող բիֆշտեքս ուտելուց հետո իրենք իրենց լուրջ խոհարար են համարում։ Այս երկիրը դեղատոմսերի մշակույթ է։ Ոչինչ ներսից չի ծնվում, նույնիսկ զգացմունքը ձեռք է բերվում դեղատոմսում գրանցված մի շարք արհեստական բաղադրամասերի միջոցով»[27]։
Այդ տարիներին Ամերիկայում տիրող ռասսայական խտրականությունից և պիտակավորումից խուսափելու համար՝ Գորկին աշխատում էր չցուցադրել իր ազգային պատկանելիությունը, փորձում էր տարանջատել իրեն խտրական վերաբերմունքի առարկա հանդիսացող հայ համայքից[28]։ Սակայն պիտակավորումից ազատվելը հեշտ չէր։ Այդ մասին է վկայում Գորկու հիշողություններում դաջված հետևյալ դրվագը՝ Բոստոնի նկարչական դպրոցում ուսանելու տարիներին օրերից մի օր եկեղեցական արարողությունից հետո, ամերիկացի հոգևորականը եկեղեցու դռան մոտ այցելուների ձեռքսեղմման ժամանակ հարցնում է․«Իսկ Դուք որտեղի՞ց եք, երիտասարդ»: Գորկին պատասխանում է. «Հայաստանից»,- «Ախ, ուրեմն այդ սովյալ հայերի՞ց եք»[29]: Ոստանիկի ըմբոստ ոգին չէր հանդուրժում Միացյալ Նահանգներում ևս պիտակավորված լինելու փաստը՝ իր ինքնագնահատմամբ նա տաղանդավոր նկարիչ էր, ոչ թե սովյալ հայ։ Գորկին գիտեր ամերիկյան սոցիալական հայելու[30] ռասիստական էությունը, և համամիտ չէր այդ հայելու հետ, և փորձում էր փոխել իր հայելային պատկերը՝ տարբեր կերպ ներկայացնելով իրեն հանրությանը։ Կովկասյան արտաքինով արվեստագետը հնարում էր իր մասին տարբեր պատմություններ: Այդ մասին են վկայում Գորկու իրարից տարբերվող ինքնակենսագրությունները, որոնք տարբեր առիթներով ներկայացվել են Միացյալ Նահանգների տարբեր հաստատություններում։ Առաջին ինքնակենսագրությունում, որը գրվել է 1927 թվին Բոստոնի Grand Central School of Art ընդունվելու համար Գորկին նեկայանում է՝ «Ծնվել եմ Նիժնի Նովգորոդում, Ռուսաստան: Սովորել եմ Նիժնի Նովգորոդի դպրոցում, Փարիզի Ժուլյեն Ակադեմիայում, Պոլ Լորանի դասարանում, ինչպես նաև Նյու Յորքում ու Բոստոնում: Ամերիկայի նկարիչների միության անդամ եմ: Աշխատանքներս ներկայացվել են բազմաթիվ ցուցա հանդեսներում»[31]: Մեկ այլ կենսագրության մեջ հիշատակված է, որ երեք ամիս սովորել է Կանդինսկու արվեստանոցում (Փարիզում)[32]։ Հաջորդում՝ ի պատասխան Ժամանակակից արվեստի թանգարանի գորգի դիզայնի մոտիվներ ստեղծելու առաջարկի, արվեստագետը նշում է. «Իմ կենսագրությունը շատ կարճ է, «որպես սեղմ ժամանակահատված ես կցանկանայի բաց թողնել Փարիզի և պարոն Կանդինսկուն վերաբերող հղումները, դրանք այնքան էլ էական չեն»: Ես ծնվել եմ Կովկասում, Հարավային Ռուսաստան, 1904-ի հոկտեմբեր 25-ին, և սովորական ուսումից հետո 1920 թվ․ եկել եմ Ամերիկա, սովորել եմ ճարտարագիտություն: 1925 թվին եկա Նյու Յորք և յոթ տարի դասավանդեցի Գրանդ Գեղարվեստի Կենտրոնական դպրոցում։ Ես ապրում և աշխատում եմ Նյու Յորքում»[33]: Եթե Գորկու առաջին երկու ինքնակենսագրությունում կարևորվել էին ծննդավարը՝ Նիժնի Նովգորոդը, ուսումնառության շրջանը և Ամերիկայի նկարիչների միության անդամ լինելը ու Կանդինսկու մոտ ուսանելը, երրորդ դեպքում նա միանգամից իրեն ներկայացնում է որպես հասուն, կայացած արվեստագետ, ոչ էական է համարում աշխարահռչակ Կանդինսկուն արվեստանոցում անցկացրած ժամանակահատվածը, որն իր կարծիքով իր վրա մեծ ազդեցություն չի թողել։ Երկու դեպքում էլ Գորկին ներկայանում է որպես ռուսաստանցի։ Այդ փաստը կարող էր պայմանավորված լինել մանկական հիշողություններով առ այն, որ ռուսների օգնությամբ հայերը, այդ թվում Ադոյանների ընտանիքը, կարողացան փրկվել, գաղթելով Արևելյան Հայաստան: Բացառված չի որ Գորկին հաշվի էր առել նաև այն հանգամանքը, որ ամերիկացիները դրական են վերաբերվում ռուս արվեստագետներին։ Արդյունքում ձևավորվեց Գորկու նոր ինքնապատկերը, որն ժամանակակիցները բնութագրեցին որպես «Եվրոպացու ոգով Կովկասցի»[34]: Ինչևիցե։ Գորկի մականունը Ոստանիկ Ադոյանի համար ուներ խորը բովանդակություն։ Ոստանիկ Ադոյանը ինքն էր կերտել այն նոր անհատին, ով կոչում էր իրեն Արշիլ Գորկի։ Ինչո՞ւ Գորկի։ Ոստանիկը ոչ միայն համակրում, սիրում էր գրող-հեղափոխական Մաքսիմ Գորկուն[35],, այլև իր անցած կյանքը փորձում էր նույնականացնել Մաքսիմ Գորկու կյանքի հետ։ Սկսած ծննդավայրից՝ ինքնակենսգրություններում նշելով ոչ թե Խորգոմ գյուղը այլ Նիժնի Նովգորոդը, որտեղ ծնվել էր Մաքսիմ Գորկին։ Արշիլ Գորկու կենսագիր Նուրիցա Մաթոսյանը նշում է. «Մաքսիմ Գորկին էլ էր մեծացել առանց հոր ու Ոստանիկը նմանակելով նրան գրում է, որ իր հայրը մահացել է»[36]: Գորկին իր էությամբ հեղափոխական էր։ Գորկու ստեղծագործությունները ևս հեղափոխական էին՝ և՛ իրենց գույներով, և՛ բովանդակությամբ, և՛ անսահմանությամբ։ «Միտքը նկարչի սերմնացու հատիկն է,- կարծում էր նորարար նկարիչը, – երազանքներից են ծնվում նրա վրձնի հարվածները։ Եվ մինչ աչքը կատարում է ուղեղի պահապանի դերը, ես արվեստի միջոցով հաղորդում եմ իմ անձնական ընկալումներն ու աշխարհայացքը»[37]։ Ադոյանը փոխեց և անունը։ «Արշիլ» անունը պատահական չէր ընտրված. այն սկսվում է «Ար» նախածանցով։ Հայաստանը՝ «Արարիչ» «ԱՐ», արևի պաշտամունքի ու քաղաքակրթության հնագույն երկիրն է: ԱՐ Աստծո պաշտամունքը և արևապաշտությունը խոր հետքեր են թողել կազմավորվող հայ-արմենների, ինչպես նաև հնդեվրոպական ժողովուրդների նախնիների՝ արիական ցեղերի հոգևոր ու նյութական արժեքների ձևավորման ու զարգացման վրա: Մշակութային շատ արժեքներ, այդ թվում արևի ու ԱՐ Աստծո պաշտամունքի հետքերը մարդկանց վերադարձնում են լույսի, արևի ու ԱՐ Աստծո երկիր՝ Հայաստան[38]։ «ԱՐ»-ն էր վկայակոչում Գորկու հայ լինելը և կապում նրան Արարատ լեռան հետ։
«Ես Արարատի զավակն եմ»[39],- գրում է Գորկին,- «Արարատի ներկայությամբ լսում ես որոտ, երբ այն չկա, զգում ես հողի շարժումը, երբ շարժում չկա, տեսնում ես արծվի ճախրանքը, երբ արծիվը չի թռչում։ Իզուր չէ, որ հին հայերը այն անվանում էին Աստվածների կացարան։ Արարատը բնության ուղեղն է, որ տնօրինում է նրա շարժումները։ Հայաստանի գավազանը սահում է լեռներով և այդ մեծությունն է, որ բնակվում է մեր ոսկրածուծի մեջ։ Հայաստանի ոգին լեռնագագաթ է, և քանի որ հայկական հոգիները լեռնագագթներ են, մենք պետք է բռնենք դրանք, որպեսզի ձեռք բերենք մեր վերածնվելու իրավունքը։ Գեղեցկությունը լուրջ բան է։ Մենք հայերս կռվել ու տառապել ենք ավել շատ ու երկար, քան որևէ այլ ժողովուրդ այս երկրի վրա և մենք վերադարձել ենք պարզ երեսով ու սիգարշավել լեռնային հովատակի[40] ծփացող բաշով։ Սրանք են հայկական ավանդույթի ակունքները»[41]: «Կարո՞ղ են օվկիանոսի հորիզոնները, Ռուսաստանի ու Չինաստանի լայնարձակությունը համեմատվել Արարատի հզորությանը։ Երևի թե ոչ։ Մենք հայերս մեծ ագգ ենք, մեր մտքերը մեծ մտքեր են, և բնության այս երկյուղածությունն է լեռնամկանուտ Հայաստանում կռել այս մեծությունը։ Եվ այսպես, մեծ հին Հայաստանը հղացած մեծության մեջ»[42]: Գորկին կերտեց իր նոր ինքնությունը՝ հենվելով սեփական տաղանդի վրա, ներկայանալով հանրությանը որպես արվեստագետ[43]`բանաստեղծ- փիլիսոփա, որի արվեստը ոչ թե նմանակում էր կամ գյուտ, այլ առաջին հերթին գոյության պայքար և ինքնահաստատում՝ նման միջավայրում արարելու ու ապրելու գլխավոր խթան[44]: Նաև վսեմ նպատակին հասնելու միջոց։ Քրոջը գրած նամակում Արշիլ Գորկին նշում է, որ նկարչությունը տանջալիորեն հոգնեցուցիչ գործ է։ «Եթե իմանայի, ապա երբեք չէի մտնի դրա մեջ։ Այնուամենայնիվ մտքիս տագնապներն ու տանջանքները մղում են ինձ գիտակցելու, որ ես պետք է որ ծնված լինեմ արվեստի համար տառապելու»[45]։ Ամերիկյան հասարակության համար դժվար էր հասկանալ Գորկու արվեստի խորությունը, որի արմատները ծավալվում էին պատմական Հայաստանից։
«Ես Գորկին եմ դրա համար պարտական եմ մեր հայ արվեստին, նրա խաչասերումներին, նրա բազմաթիվ հակադրություններին, մեր ժողովրդական երևակայության հայտնագործումներին։ Այս ամենը՝ մեր հայրենի երկրի բանահյուսությունը ու ֆիզիկական գեղեցկությունը ես փորձում եմ ուղղակիորեն արտացոլել իմ գործերում»[46]:
Գորկու ինքնությունն այլոց աչքերով
Ըստ ժամանակակիցներից մեկի հիշողությունների[47], Գորկին բացի արվեստի խորը գիտակ լինելուց նաև բանաստեղծ էր: Նրան համեմատում էին Դեբյուսիի հետ, նշելով որ Գորկու երևակայությունն ավելի հզոր էր: Նրա էությունը կարող էր երգել և պարել, երազել, հմայել, միաժամանակ սարսափեցնել: Եթե արվեստում կար արիստոկրատ մեկը՝ Արշիլ Գորկին էր: Գորկին կոպտորեն սեղմվել էր Բոստոնի սահմանափակ հորիզոններով և Նյու Յորքի բարդ իրականության մեջ, երբ նրա էությունը տենչում էր բաց տարածություններ, աստղեր, և բնական է, որ «տարօրինակությունը» տիրեց նրան և արտահայտվեց նրա գործերում: Գեղեցիկ տարօրինակություն՝ կարոտագին զգացմունքներով, նրբաճաշակ մտքերով և մահվան ստվերի առկայությամբ[48]:
Ժամանակակիցներից մեկը գրում է, որ Գորկու խնդիրը համընդհանուր էր, բայց նաև անձնական, քանի որ Գորկին աչքի ընկնող արտաքին ուներ, ավելի շուտ ու շատ էր հայտնի, քան իր նկարները: նա ինքն իրեն տարանջատեց անհայտ նկարիչներից և կորցրեց իր համայնքին պատկանելու զգացումը: Այդ իրավիճակում նրան փնտրում էին իրենով հիացածները, ովքեր կարծում էին, թե իրեն կարող են նմանվել: Հանգստյան օրերը մեզ հետ անցկացնող Գորկուն լավագույնս կարելի էր բնութագրել որպես լիրիկական մարդու, ով բրոնզագույն մաշկով լողորդ էր, աշխուժացած գյուղական օդով կամ ամառային շոգին կացնով աշխատելուց քրտնած: Առավոտյան բոլորիս պես աշխատում էր: Ընթրիքից հետո կարող էր ժամերով խոսել՝ լռելով սուր զգացողությունների կամ խորամանկ մտքերի մասին: Էլ ավելի ուշ, խաղաղ գիշերին, խարույկի շուրջ, մեր բլրի վրա, նա երգում էր երգեր (…) միայնության թախծոտ բարձր ձայնով՝ անդալուսերեն, արաբերեն կամ գուցե հայերեն»[49]:
Մեկ այլ ժամանակակից Գորկուն բնութագրում է որպես միամիտ մարդ, որն ավելի շուտ ֆոլկլորային, ժողովրդական նկարիչ էր։ Նա նման էր մոր հետ հայտնի դիմանկարի պատանուն։ Նա շատ նրբանկատ էր, շատ քաղաքավարի և երգում էր գեղեցիկ, ժողովրդական երգեր, որոնք սովորել էր մանկուց: Նա շատ հանդարտ անձնավորություն էր, նրբազգաց, երկրային նկարիչ, ինչ-որ չափով խորհրդավոր անձնավորություն, ում աքիլեսյան գարշապարն նրա խորհրդավոր աստվածավախությունն էր, ով իրեն գտավ Նյու Յորքի խառնաշփոթում[50]:
Գորկու մասին գրող Թալկոթ Քլափը՝ ամսագրին տված հարցազրուցում նշում է, որ չնայած Գորկին ծնվել է Ռուսաստանում, բայց նա ցանկանում է ինքն իրեն անվանել «վաղ ամերիկացի»: Չէր սիրում կոչվել օտարերկրացի և ասում է, որ ինքը ավելի շուտ նման է ամերիկայի առաջին վերաբնակիչների, որովհետև նա կարողանում է շատ ավելի բարձր գնահատել Ամերիկայում գտնվելու առավելությունները, քան նրանք, ովքեր այստեղ են ծնվել «հաջող պատահականությամբ»»[51]:
Ի տարբերություն վերոնշյալ կարծիքի՝ նկարիչ Սոլ Շերին կիսվելով Գորկու հետ իր հանդիպման հիշողություններով նշում է, որ վերջինս տարագիր էր այս երկրում և իրականում երբեք այս երկիրը շատ լավ չէր հասկանում: Նա չէր հասկանում ժողովրդին, թե ով է ամերիկացին, ինչ ծագում ունի, ինչը մեզ կերտեց որպես ամերիկացի: Մեր կյանքի ձևի մասին շատ բան կար, որ նա չէր հասկանում[52]։
Գորկու երկրորդ ցուցահանդեսի մասին հայտնած կարծիքում արվեստի քննադատ Կլեմենտ Գրիմբերգը[53] հիշում է, որ Գորկին վերջապես հաջողեց գտնել ինքն իրեն՝ ոչ որպես տվյալ դարաշրջանի կարծատիպային նկարիչ, կամ էլ էպիկական բանաստեղծ, այլ քնարական, անձնային որակներն արտահայտող նկարիչ՝ նրբագեղ, ուրախ և անկեղծ ներկայացմամբ[54]:
Մաթեմատիկոս-ֆիզիկոս-ինժեներ Լուիզ Բալամաթը «Ես հանդիպեցի Գորկուն» հոդվածում իր կարծիքն է հայտնում նրա ստեղծագործությունների մասին. «Գորկու աբստրակտ արվեստի հանդեպ զգացումը բնութագրելու համար, պետք է ասեմ, որ այն հեռու էր պարզ երկրաչափական ձևերի մեխանիկական սահմանափակումներից, այլ ավելի շուտ կարծես արտացոլում էր մի խառնաշփոթ ոգի, որը հուզվում էր իր հայրենի լեռների վայրիությամբ: Այդ ալիքը ես զգում էի, որ գալիս էր նաև ներսից, կարծես պատռված, ճեղքված էր ինչ-որ ներքին բախումից, որը նա միշտ ձգտում էր արտահայտել»[55]:
ԱՄՆ ներգաղթած հույն արվեստագետ Նիկոլաս Կալասը գրում է, որ Գորկու ստեղծագործությունը գնահատելու համար պետք է զգալ հետապնդման ողբերգական վեհությունը: Նրա ներաշխարհի հետ որևէ հաղորդակցություն հնարավոր չէ, քանի դեռ ցանկացած մեկը պատրաստ չէ մերժել մեր ժամանակի կարծրատիպային նախապաշարմունքները, քանզի այս նկարիչն ուրիշներին խնդրում է հասկանալ մարդու հուզական և մտավոր ռեսուրսների սարսափելի սահմանափակվածությունը[56]:
Վերոհիշյալ տեսակետները մեծն արվեստագետի կերտած «ինք»-ի բազմընկալման
վկայություններն են։ Գորկին ավելին էր քան սովորական աբստրակտ էքսպրեսիոնիստ. նա հանճարեղ արվեստագետ էր իր «Ես»-ով, թեպետ փորձեց նույնականացվել օտարեկրացի արվեստագետների հետ, բայց Ջոզեֆ Սոլմանը, որը քննարկել է ամերիկյան աբստրակտ նկարիչների խմբի գործունեությունը, հիշում է, որ «Գորկին հեռու էր մնում ամերիկյան աբստրակտ նկարիչների խմբից, քանի որ կարծում էր, որ նրանցից ավելին է։ Այո, և իրականում այդպես էլ կար: Նա տարիքով մեզնից մեծ էր, և ավելի փորձառու… Արդարացիորեն նա իրեն ավելի բարձր էր դասում մեզնից: Նա սիրում էր առանձնանալ որպես անհատ և անհատականություն, այլ ոչ թե լինել խմբի հետ միասին»[57]:
Գորկու ինքնության որոնումները հետազոտողի համար առանձին հետաքրքրություն են ներկայացնում Գորկու կնոջ՝ Ագնեսի նամակները ուղղված իրենց ընդհանուր ընկերներին: «Նրանք անկարող են հուզականորեն այնպես արձագանքել, ինչպես պահանջում են նրա նկարները»,-գրում է Ագնեսը, – «Գորկին բաժանվեց իր վազող ընկերներից: Նա չէր ուզում նրանց ցույց տալ իր նկարները, …սահմանափակում էր իր ընկերական շրջապատը։ Վերջիններս էլ չհետաքրքրվեցին նրա ծագմամբ, որը Գորկու հոգու միշտ հեռու պահվող ամենաթանկ հատվածն էր: Նրանց խոսակցության թեմաները արվեստի գաղափարների շուրջ էին, բայց ամեն անգամ, երբ նա լսում էր այդ խոսակցությունները, քննարկումները նրանց կողմից, անհամբեր ասում էր. «Նրանք փորձում են ինձ վաճառել իմ սեփական փաստարկները»[58]:
Միաժամանակ, Ագնեսն իր նամակներում արվեստագետի փնտրտուքները վերագրում էր արևելք- արևմուտք հակասությանը՝ նկատի ունենալով նկարչի ներգաղթյալ լինելը, ով չի կարողանում հպարտանալ իր տարբերությամբ և ազատ լինել[59]։ Մինչդեռ Գորկին արևելք- արևմուտք փոխհարաբերությունները առաջին հերթին դիտարկում էր որպես արվեստագետ․ «Իրականում չկա այդպիսի բան՝ արևմտյան արվեստ կամ արևելյան արվեստ։ Սրանք քաղաքական և կրոնական բնորոշումներ են, որոնք եթե ուշադիր քննեք, դառնում են անհեթեթ։ Ինչպես կարող է օրինակ հին հունական արվեստը լինել արևմտյան, իսկ բյուզանդականը արվեստը՝ արևելյան։ ․․․ մենք նկարիչներս պետք է իսկական արմատներ փնտրենք ․․․։ Ըստ իս, կան մի քանի որոշակի գեղարվեստական որակներ։ Կա Կենտրոնի արվեստ, դրա ազգակցի արվեստը՝ լիդիականը և Հյուսիսային Եվրոպայի արվեստը։ Վերջինս այնքան էլ հաճո չէ ինձ, հավանաբար, որովհետև ինձ հարազատ է Կենտրոնը։ Դա մերն է։ Հայաստան, Բյուզանդիա, Հունաստան, Միջագետք, Պարսկաստան, Սիրիա և Եգիպտոս։ Լիդիականը մեր զավակն է՝ Իտալիա, Ֆրանսիա և Իսպանիա։ Ինչ վերաբերվում է հյուսիսին, Անգլիային և նման շրջաններին, ապա նրանց արվեստը պակաս հետաքրքրություն է ներկայանում, և ճիշտ ասած, արևը առանց դրան էլ կծագի»[60]։
Վերադարձ դեպի ակունքներ
Ինքնահաստատման երկար դեգերումներից հետո Գորկին հասկացավ, որ իր համար հոգեհարազատ խումբ հայերն էին՝ ի դեմս քրոջ, բարեկամների: Գուցե որպես իր արմատներին վերադարձի խոստովանություն Գորկին Վարդուշին գրած նամակներից մեկում նշում է. «Իհարկե, ես գիտեմ, որ մեր բախտը այդքան էլ լավը չէ՝ մենք պետք է ջանք գործադրենք ուրիշների հետ ընկերություն անելու համար: … Բայց երբեմն ես երգում եմ այն երգերը, որոնք նկարում եմ, որպեսզի ինքս ինձ մխիթարեմ»[61]: «Երբ նկարում եմ, հայ երգի ու բանաստեղծության կարիք եմ զգում ոգեշնչման համար, թերևս այն պատճառով, որ այնքան լավ եմ հիշում հեքիաթասածի արծաթե երգերը և մեր Ադոյանների երեկոյան արտասանությունները։ Դրանք հնության ամենաանուշ մոլորություններն են։ Հողը․ ինչպես եմ սիրում հողը։ Կարոտել եմ մեր սիրելի հայրենիքը և մշտապես համակված եմ մեր Խորգոմի ու Վանի գեղեցկություններով։ Մեր անմահ հայոց աշխարհը, նրա բոսորագույն երգերը, Վանա լճի ճերմակ, աղի ափը։ Սիրելի դաշտավայրերն ու կենդանիները»[62]: Գորկին խորհում էր նաև, որպես կարևոր ներդրում, թե ինչ կարող է հայոց փորձը տալ ժամանակակից աշխարհին։ Զգայնություն։ Գեղեցիկի զգացողություն, տխրության և մելամաղձության զգացողություն, ինչպես նաև կյանքի ազնվության և փխրության զգացողություն։ Մտավոր առաջընթացի զգացողություն։ Զգայնություն՝ ապամարդկայնացման օրերում։ Ահա թե որն է մեր ավանդը համայն արվեստին։ Մեր Հայաստանը չպետք է միայն հայերին պատկանի։ Մեր Հայաստանը, Հայաստանի զգայունությունը, չարի և բարու, գեղեցիկի և տգեղի, անկենդանի և կենդանիի նրա ըմբռնումն ու ահռել փորձը պետք են ամբողջ աշխարհին։ Հայաստանի մարդասիրությունը մեր հայրենիքի հանրագիտարանն է։ Դա արվեստ է, որ պետք է ուրիշների հետ կիսել և որից պետք է սովորել»[63]։ Գորկին իր ստեղծագործական պրպտումների ընթացքում երբեք չէր դադարել հիանալ հայրենի մշակույթով, որի գագաթներից մեկը համարում է Թորոս Ռոսլինը, ով «ինքնին Վերածննունդն է։ Ինչպիսի ուժ է բովանդակում այդ մարդը,-գրում է Գորկին,- ինձ համար նա ամենախոշոր նկարիչն է որ տվել է աշխարհը, մինչև ժամանակակից դարը։ Եվ միայն կուբիզմը կարողացավ գերազանցել տարածության նրա ընկալումը։ Կատարյալ տարածականություն՝ չգերազանցված։ Ես խոնարհվում եմ մեր Թորոսի առջև։ Ես սիրում եմ այդ մարդուն։ Ուչելլոն[64] տուժել է, որ հնարավորություն չի ունեցել տեսնելու Ռոսլինի նկարները[65]։ Ռոսլինյան տարածականությամբ ձևավորված արվեստագետի «առանձնահատուկ լեզուն շատ հեռու է քաղաքային կուբիզմի կոշտությունից և փակ կառուցվածքայնությունից, որը օգտապաշտական ուղղագիծ կյանքի ծնունդ է[66]։ Բայց ես հայ եմ, և մարդ պետք է ունենա իր ինքնությունը։ Այդ պատճառով էլ քաղաքային կուբիզմը խոչընդոտում է իմ ինքնաարտահայտմանը։ Նրա գծերն ուղիղ են, մինչդեռ իմը կոր գծերն են»[67]։
Եզրակացության փոխարեն
Այսպիսով, Գորկին հավատարիմ մնաց իր վսեմ նպատակին՝ իր կտավներում նա կերտեց կորսված Հայրենիքը, «իր վրձնով վերակենդանացրեց Հայաստանի պատկերն ու գույները ամբողջ աշխարհի համար»[68]:
Գորկի կայացավ արվեստում իր հեղափոխական ոգով: «Ես գիտեմ, թե որտեղ եմ կանգնած, -գրում է նա- գիտեմ, թե ինչպես եմ հասել այնտեղ, որտեղ կանգնած եմ։ Իսկ դեպի ու՞ր եմ գնում, չգիտեմ։ Անհայտն անհայտ է։ Նկարչի կյանքից ստեղծվում է նրա արվեստը,-մտորում է նա։ Իր արվեստով է նկարիչը հասնում իր տենչած ազատությանը։ Գաղափարները ծնվում են միայն, երբ արդեն ապրել ես կյանքդ ու խորհել վերապրածդ։ Այո, որոնման ուղին չափազանց տանջալից է։ Չափազանց խորը։ Այն պահանջում է եռանդ, ներքին լարվածություն, նաև անողոք ինքնաքննադատություն։ Նկարիչը միշտ պետք է որսորդ լինի։ Անընդատ որոնի, վերցնի որոշ բաներ, հրաժարվի այլ բաներից։ Արվեստը հանգստություն չի ճանաչում։ Նկարիչը հասուն է դառնում այն ժամանակ, երբ մաքրության և փութաջանության բախումից ծնվում է հասունությունը և վերջապես գտնվում է իր «ես»-ը»[69]:
Իսկ նկարչության մասին ասում էր. «Նկարիչը նկարում է, քանի որ դա մարտահրավեր է իրեն համար: Դա նման է սատանային մոլորեցնլու փորձին: Եթե այն հաղթահարես, ցուցադրելու բան այլևս չի մնա: Նկարը երբեք չի ավարտվում: Ես չեմ սիրում ավարտել բառը: Երբ ինչ-որ բան ավարտվում է, նշանակում է, որ այն մեռած է»: Ես հավատում եմ հավիտենականությանը: Ես երբեք չեմ ավարտում նկարելը. միայն որոշ ժամանակ դադարեցնում եմ դրա աշխատանքը: Սիրում եմ նկարել, քանի որ այն մի բան է, որը ես երբեք չեմ կարող անել մինչև վերջ: Երբեմն աշխատում եմ միաժամանակ 15 կամ 20 նկարի վրա: Ես դա անում եմ, քանի որ ուզում եմ, որովհետև սիրում եմ այդքան հաճախ փոխել իմ միտքը: Որպեսզի միշտ շարունակեք նկարել, երբեք չպետք է ավարտենք: Դա է արարելու ճանապարհը. ներսում ստեղծել մի բան, որը քեզ ստիպում է վերստեղծել»[70]:
Գորկին կարողացավ նոր էջ բացել աբստրակտ էքսպրեսիոնիզմում, բայց ոչ թե պարզապես որպես նորարար, այլ որպես էթնիկ վառ ինքնությամբ օժտված արվեստագետ, ով համոզված էր, որ «երբ բոլորս հող դառնանք, գուցե նրանք ասեն. «որպես հայոց լեռների որդի, նա իր ծանրակշիռ ավանդը ներդրեց համաշխահային մեծ մշակույթին»»[71]։ Գորկին փնտրեց և գտավ միայն իրեն հատուկ ուրույն ձեռագիրը. «Ես գտել եմ իմ ազդանշանը, և դա իմն է։ Այսպիսով ես արձագանքում եմ ժամանակից կյանքին, որպես Վանի հայ»[72]: Գորկին չենթարկվեց ամերիկյան մամլիչի կանոններին՝ նա մնաց Հայ, իսկ Ամերիկան ընդունեց արվեստագետին այնպիսին ինչպիսին ինքը կար՝ «Հզոր, ինչպես հսկա, քնքուշ, ինչպես մանուկ» [73]:
ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ
Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ, Խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005
Տերյան Անժելա, Հայաստանը արարչագործության և քաղաքակրթության բնօրրան, Երևան, 2002
Arshile Gorky, The plow and the song. Alife in letters and documents. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018
Gofman Irving, Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity. Prentice-Hall., 1986
Matossian Nouritza, Black angel. Alife of Arshile Gorky, Chatti & Windus, London, 1998
Papazian Dennis, “Armenians in America”. Journal of Eastern Christian Studies. University of Michigan-Dearborn, 2000
Kim S. Theriault, Rethinking Arshile Groky, Chapter 2, Construction of gender, self, and other. Penn State Press, 2009
Saulius Geniusas, Is the Self of Social Behaviorism Capable of Auto Affection? Mead and Marion on the “I” and the “Me”, The Chinese University of Honk Kong, 2006
https://armenianweekly.com/2020/07/08/are-armenians-white
АННОТАЦИЯ
Жизнь Аршила Горки в США; трудный поиск идентичности
Людмила Арутюнян, доктор философских наук, профессор
Рипсиме Даян, старший научный сотрдуник Мемориального отдела Национальной Галереи Армении
Жизнь и становление великого армянского художника Аршила Горки в США, поиск им собственной идентичности рассматривается в традициях социологической теории символического интеракционизма, на основе анализа богатого документального материала, оставленного самим художником и его современниками. Ключем к осмыслению сути идентичности художника служат его высказывания о себе как
«дитя Арарата», художника несущего в себе ценности образы и краски утерянной Родины ( Вана, Хоргома).
Анализ перепетий поиска идентичности свидетельствует, что Аршил Горки несмотря на социокультурные проблемы чинимые расистской политикой и действительностью американского общества начала 20-ого века, остался верен своей цели и предназначению; в своих картинах он смог сохранить образ утерянной Родины. Он воссоздал своей кистью образ Западной Армении. Он не изменил своей национальной идентичности и оставаясь верным унаследованным принципам взрастил себя «могучим, как великан, оставаясь в душе нежным, как ребенок».
Своим искусством Аршил Горки смог достичь той свободы, к которой стремился.
Ключевые слова. Символический интеракционизм, национальная идентичность, образы, ценности, модель поведения, Востаник Адоян, Аршил Горки, Арарат, Западная Армения, Ван, Хоргом, США, расизм.
SummAry
Arshile Gorky’s life in USA. The hard way of search of identity
Lyudmila Harutyunyan, D. Phil., professor
Hripsime Dayan, Senior researcher of the archive of the National Gallery of Armenia
The life and formation of the great Armenian artist Arshile Gorky in the USA and the search for his own identity is examined in the traditions of the sociological theory of symbolic interactionism, based on the analysis of the rich documentary material left by the artist himself and his contemporaries. The key to understanding the essence of the artist’s identity is his statements about himself as a “child of Ararat”, an artist who carries in himself the values of the images and colors of the lost homeland (Van, Khorgom).
An analysis of the history of the search for identity shows that despite the socio-cultural problems caused by racist policies and the reality of early 20th century American society, Arshile Gorky remained faithful to his purpose and mission: in his paintings he was able to preserve the image of the lost homeland. He used his brush to recreate the image of Western Armenia. He did not change his national identity, and remaining faithful to the inherited principles nurtured himself “mighty as a giant, but tender at heart, like a child”. With his art, Arshile Gorky was able to achieve the freedom he strived for.
Key words: symbolic interactionism, national identity, images, values, behavioral model, Vostanik Adoyan, Arshile Gorky, Ararat, Van, Khorgom, USA, racism.
[1] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ: Ներածություն, խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, էջ 10
[2] Նկատի ունի Հայկական Լեռնաշխարհն ու իր ծննդավայր Խորգոմ գյուղը (հեղ.)։ Ոստանիկի մանկության ընկեր՝ Ենովք Տեր Հակոբյանի հուշերը նկարչի առաջին տարիների մասին Ութերթաունում: Աղբյուրը՝ Arshile Gorky, The plow and the song. Alife in letters and documents. Early years in New York, Yenovk Der Hagopian: Gorky in Watertown, October 5, 1965. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 30
[3] Նկատի ունի քրոջ ընտանիքի անդամներին (hեղ.):
[4] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ: Ներածություն, խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, էջ 62
[5] Nouritza Matossian, Black angel. A life of Arshile Gorky, Part III, Father, Hayrig. Chatti & Windus, London, 1998, էջ 17
[6] Նույն տեղում, էջ 22
[7] Նույն տեում , էջ 22-23
[8] Arshile Gorky, The plow and the song. Alife in letters and documents. Roxbury, Connecticut. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 354.
[9] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ: Դեկտեմբեր, 1944, Նյու Յորք: Խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, Էջ 116
[10] Նույն տեղում, հունիսի 14, 1945, Ռոքսբըրի, Քոննեկտիկուտ, էջ 122․
[11] Նույն տեղում, փետրվարի 25, 1941, Նյու Յորք, էջ 64-66
[12] Նույն տեղում, նոյեմբերի 2, 1946, էջ 144
[13] Նույն տեղում, հոկտեմբերի 11, 1946, էջ 138-140
[14] Նույն տեղում,փետրվարի 25, 1941, Նյու Յորք, էջ 66
[15] Ըստ Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրող, ամերիկահայ բանաստեղծ, գրող Փիթեր Բալաքյանի «Ձեռքերի բացակայությունը թույլ է տալիս ենթադրել, որ մայրն ու երեխան այլևս երբեք իրար չեն դիպչի իրար։ Նա գրում է. «Երկու տարբերակներում էլ ինձ համար պարզ է մեկ հոգեբանական գործընթաց՝ ողջ մնացածի փորձառությունը հակադրվում է իր իսկ անցյալի սարսափին»: Աղբյուրը՝ Kim S. Theriault, Rethinking Arshile Groky, Chapter 2, Construction of gender, self, and other. Penn State Press, 2009, էջ 33
[16] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ, հունիսի 3, 1946: Խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, էջ 136
[17] Նույն տեղում, հունվարի 6, 1947, էջ 150
[18] Սիմվոլիկ ինտերակցիոնզմի տեսության հիմնադիրներից Ջորջ Հերբերտ Միդը (1863-1931) նշում է, որ անձը ունի «մշտական պահանջ» գիտակցել սեփական ով լինելը»։ «Ես-ը սոցիալական գործընթաց է», որը Միդի կողմից բնութագրվում է որպես «Ես» (I) և «Ինքս» (Me), որտեղ «Ինքս»-ը սոցիալական «Ես»-ն է, «ընդհանրացված ուրիշի» ըմբռնումն է, իսկ «Ես» -ը անհատի ազդակներն են, պատասխաներն ուրիշների վերաբերմունքին։ Աղբյուրը՝ Saulius Geniusas, Is the Self of Social Behaviorism Capable of Auto Affection? Mead and Marion on the “I” and the “Me”, The Chinese University of Honk Kong, 2006, էջ. 263
[19] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ, փետրվարի 14, 1944: Խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, էջ 108
[20] Նույն տեղում, նոյեմբերի 24, 1940, Նյու Յորք, էջ 62
[21] Նույն տեղում
[22] Arshile Gorky, The plow and the song. Alife in letters and documents. Early Years in New York. January 6, 1949, New York City. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 49
[23] Ջոզեֆ Սոլման (1909-2008) ամերիկացի էքսպրեսիոնիս նկարիչ, ով 1935-ին Մարկ Ռոտկոյի հետ ստեղծեցին առաջադեմ էքսպրեսիոնիստների «Տասը», խումբ, որի կազմում էին հայտնի նկարիչներ՝ Ադոլֆ Գոթլիբը, Լուի Շենքերը, Իլյա Բոլոտովսկին և այլոք (հեղ.)։
[24] Arshile Gorky, The plow and the song. Alife in letters and documents. A celebrated personality, Joseph Solman: Gorky and the American Abstract Artists Group. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 140
[25] 1919 թվականի ԱՄՆ-ում բնակվում էր շուրջ 77.980 հայ, որոնց թիվը աննախադեպ քանակով աճեց 1920 թ., իսկ 1924 թ.-ի Ներգաղթի մասին օրենքը, որը սահմանափակում էր ներգաղթը հարավային և արևելյան Եվրոպայից, ինչպես նաև Ասիայից, արգելեց շատ այլ հայերի ներգաղթել ԱՄՆ (Աղբյուրը՝ Papazian Dennis (2000). “Armenians in America”. Journal of Eastern Christian Studies. University of Michigan-Dearborn. 52 (3–4): 311–347. ) ովքեր այժմ համարվում էին սպիտակամորթ, բայց, ըստ երևույթին, ոչ այնքան սպիտակ: Աղբյուրը՝ https://armenianweekly.com/2020/07/08/are-armenians-white
[26] 1909 թ.-ին չորս հայ տղամարդ դիմեցին Բոստոնի դատարան և բողոքարկեցին դաշնային կառավարության այն պնդման դեմ, որ իրենք «արևելցի» են և ԱՄՆ մուտքի իրավունք ստանալ չեն կարող: ԱՄՆ շրջանային դատարանի դատավորը որոշեց, որ արևմտյան Ասիայի երկրները այնքան են խառնվել եվրոպացիների հետ, որ հնարավոր չէ որոշել՝ նրանք սպիտակամորթ են, թե՞ «դեղին» ռասային պատկանող: Այս որոշումը թույլ տվեց տղամարդկանց մուտք գործել Միացյալ Նահանգներ, բայց ամուր հիմք չստեղծեց ապագա գործերի հետաքննության համար, և երբ 1923 թվին ներգաղթյալ Թաթոս Քարթոզյանը ցանկացավ մուտք գործել ԱՄՆ, դաշնային կառավարությունը վիճարկեց նրա սպիտակամորթ լինելը: Քարթոզյանը «ապացուցեց» իր պահանջը մարդաբան Հանս Բոազի վկայությամբ, և 1924 թվին հայերը դատվեցին որպես «սպիտակամորթներ» (հեղ.):
[27] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ, հունվարի 6, 1947: Խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, էջ 150
[28] Nouritza Matossian, Black angel. A life of Arshile Gorky, Part II, Rehearsing for genius, Ellis Island, Chatti & Windus, London, 1998, էջ 183
[29] Միացյալ Նահանգներում, օգնության միությունները 1915 թվից սկսած հորդորում էին մարդկանց նվիրատվություններ կատարել հօգուտ հայերի: Բոլորը գիտեին, որ հայը մարմնավորում էր երեխաներին ուղղված ամերիկացի մայրերի խրատական հորդոր՝ «Ավարտիր ընթրիքդ: Հիշի՛ր սովյալ հայերին»: Նույնիսկ ամերիկացի շատ նիհար դեռահասաներին նույնականացնում էին սովյալ հայերի հետ: «Դու այնքան նիհար ես, ոնց որ հայ լինես»։ Հետեղեռնյան ներգաղթյալ առաջին սերունդն ամերիկյան մամուլի վերնագրերում ներկայացվում էր որպես զոհ: Տես նույն տեղում, էջ 124
[30] Ինքնաներկայացումն այլոց առօրեա կյանքում» գրքում ամերիկացի սոցիոլոգ Իրվինգ Գոֆմանը հանգամանալից մեկնաբանում է ստիգմա հասկացությունը և դրա կապը սոցիալական ինքնության հետ՝ նշելով ստիգմայի սերման հետևյալ տիպերը` 1․ ֆիզիկական արատների առկայությունից, 2․ կրոնական հավատալիքներից կամ խիստ ուժեղ համոզմունքներից, 3․ ազգի կամ ռասայի ու կրոնի պիտակավորում, ինչը կարող է փոխանցվել սերնդե սերունդ ու հավասարապես «սևացնել» խմբի կամ ընտանիքի բոլոր անդամներին: Աղբյուրը՝ Irving Gofman, Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity. Prentice-Hall., 1986, էջ 9
[31] Arshile Gorky, The plow and the song. Alife in letters and documents. Arshile Gorky: Resume from a Prospectus of the Grand Central School of Art (ca. 1927 ), edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 40
[32] Nouritza Matossian, Black angel. A life of Arshile Gorky, Part II, Rehearsing for genius, Ellis Island, Chatti & Windus, London, 1998, էջ 183
[33] Arshile Gorky, The plow and the song. Alife in letters and documents. Arshile Gorky: New York. Letter to Dorothy Miller, June 26, 1942. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 254
[34] Նույն տեղում, Back in Crooked Run Farm. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 72
[35] Մաքսիմ Գորկին (1968-1936) սոցիալիստական ռեալիզմ գրական ուղղության հիմնադիր էր և քաղաքական ակտիվիստ, հեղափոխական (հեղ.):
[36] Nouritza Matossian, Black angel. A life of Arshile Gorky, Part II, Rehearsing for genius, The Watertown years. Chatti & Windus, London, 1998, էջ 136-137
[37] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ, փետրվարի 9, 1942, Նյու Յորք: Խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, էջ 78
[38] Տերյան Անժելա, Հայաստանը արարչագործության և քաղաքակրթության բնօրրան, Երևան, 2002
[39] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ, հունվարի 26, 1944, Նյու Յորք: Խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, էջ 104
[40] Արու ձի:
[41] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ, հունվարի 6, 1939, Նյու Յորք: Խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, էջ 46-48
[42] Նույն տեղում, էջ 46
[43] Nouritza Matossian, Black angel. Alife of Arshile Gorky, Part I, Father, Hayrig, Chatti & Windus, London, 1998, էջ 19
[44] Arshile Gorky, The plow and the song. Alife in letters and documents. Back in Crooked Run Farm. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 408.
[45] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ, ապրիլի 18, 1939, Նյու Յորք: Խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, էջ 42
[46] Նույն տեղում, փետրվարի 9, 1942, Նյու Յորք, էջ 78
[47] Arshile Gorky, The plow and the song. Alife in letters and documents. Two disasters. Celemnt Greenberg: Review of Gorky’s Second show. Tha Nation, vol. CLXII, May 4, 1946 , New York City. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 383
[48] Նույն տեղում, After Gorky’s Death. Mina Metzeger: Remembering Gorky, January 6, 1949, New York City. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 521-522
[49] Նույն տեղում, A celebrated personality, Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 135
[50] Նույն տեղում, New York, Roberti Matta Echaurren: A conversation Regarding Gorky, May 29, 1997, Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 258
[51] Նույն տեղում, Sherman, Connecticut, Talcot B. Clapp: Interview with Gorky. The Waterbury Sunday Republican Magazine, February 9, 1948. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 480
[52] Նույն տեղում, The public works of art project: Saul Shary: On meeting Gorky. October 5, 1965. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 75
[54] Նույն տեղում, Two disasters. Clement Greenberg: Review of Gorky’s Second Show. The Nation, vol. CLXII, May 4, 1946. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 383
[55] Նույն տեղում, Lewis Balamuth: «I met A. Gorky». Color and Rhyme, April 29, 1949. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 134
[56] Նույն տեղում, Back in Crooked Run Farm, Nico Calas: «Arshile Gorky». From the catalogue of Bloodflamesm a group show with Matta, Wilfredo Lam, Isamu Noguchi, Gerome Kamrowski, Jeanne Reynal, and David Hare at the Hugo Gallery, 26 East Fifty- Fifth Street, New York, in 1947. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 408
[57] Նույն տեղում, A celebrated personality, Joseph Solman: Gorky and the American Abstract Artists Group. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 140
[58] Նույն տեղում, Mogouch Gorky: Regarding de Kooning, Noguchi, and Gorky, June 12, 2005. Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 347
[59] Նույն տեղում, After Gorky’s death. Mougouch Gorky: Extracts from Letters to Etherl Schwabacher, 19447- 53, Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 527
[60] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ, հունիսի 25, 1945: Խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, էջ 124-126
[61] Arshile Gorky, The plow and the song. Alife in letters and documents. The late thirties, Arshile Gorky: Letter to Vartush Mooradian, May 29 (1937). Edited by Matthew Spender, Hauser and Wirth Publishers, Zurich, 2018, էջ 152
[62] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ, ապրիլի 22, 1944: Խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, էջ 114
[63] Նույն տեղում, հունիսի 25, 1945, էջ 128
[64] Պաոլո Ուչելլո (1397-1475), իտալացի նկարիչ, Վաղ Վերածննդի շրջանի ներկայացուցիչ: Ֆլորենցիայից բացի ստեղծագործել է Վենետիկում, Պադուայում և Ուրբինոյում։ Ձգտելով գեղարվեստական կերպարների ու գիտական տվյալների օրգանական միավորմանը՝ Ուչելլոն ուսումնասիրել է բույսերը, կենդանիներին, թռչուններին, տարածությունը կազմակերպել է մաթեմատիկական հեռանկարի օրենքներով (հեղ.)։
[65] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ, դեկտեմբերի, 1944, Նյու Յորք: Խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, էջ 118
[66] Նույն տեղում, հունվարի 26, 1944, Նյու Յորք, էջ 104
[67] Նույն տեղում, էջ 102
[68] Նույն տեղում, ներածություն, էջ 10
[69] Արշիլ Գորկի Ադոյան, Նամակներ, հոկտեմբերի 11, 1946: Խմբագիր՝ Սեյրանուհի Գեղամյան, «Գրաբեր», Երևան, 2005, էջ 140-142
[70] Նույն տեղում
[71] Նույն տեղում, ապրիլի 22, 1944, Նյու Յորք, էջ 114
[72] Նույն տեղում, հունվարի 26, 1944, Նյու Յորք, էջ 104
[73] Arshile Gorky, The plow and the song. Alife in letters and documents, Marney George: Letter to James Thrall Soby, March 15, 1951, էջ 77
