Բենջամին Ստորա “Առաջաբան. Պատերազմների միջազգայնացումը և հիշողությունների հաշտեցումը”

Բնօրինակը տե՛ս հղումով
Տպագրվել է Politique étrangère ամսագրում, 2007/2 (Ամառ), էջ 310- 312
Թարգմանեց՝ Հռիփսիմե Դայան
hp.dayan@rambler.ru

Բենջամին Ստորան ծնվել է 1950 թվին, ֆրանսիացի պատմաբան է, Փարիզի XIII համալսարանի նախկին պրոֆեսոր, Ֆրանսիայի Սենատի պատմության մրցանակի ժյուրիի անդամ և Ֆրանսիայի Գիտական հետազոտությունների ազային կենտրոնի (CNRS) Մահրեբի բաժնի գիտական խորհրդի նախագահ: Նրա հետազոտությունները կենտրոնանում են Ալժիրի, Ալժիրի պատերազմի պատմության վրա, հիշողության քաղաքակնության, իսկ ավելի լայն`ժամանակակից Մահրեբի պատմության, ինչպես նաև Ֆրանսիայի գաղութային կայսրության և դեպի Ֆրանսիա ներգաղթի վրա: Նա ծնվել է Ալժիրում, հրեական ընտանիքում, որը լքել է երկիրը 1962 թվականի Անկախության պատերազմից հետո: Գրեթե երեսուն գրքի հեղինակ, ում հոդվածներն ու գրքերը թարգմանվել են աշխարհի մի շարք լեզուներով՝ անգլերեն, արաբերեն, իսպաներեն, գերմաներեն, ռուսերեն, վիետնամերեն: 2008 թվականին նա տպագրեց կենսագրական էսսե՝ «Անվերջ պատերազմներ. պատմաբան, Ֆրանսիա և Ալժիր» (հրատարակ. Stock, 2008):

Ի՞նչ չափով կարող ենք օրենսդրորեն կարգավորել հիշողության, ներման, հաշտության վերաբերյալ հարցերը: Պե՞տք է պաշտպանենք մոռացման իրավունքը, իսկ ի՞նչ կասեք հիշատակման իրավունքի մասին: Ի՞նչ դեր կարող են ունենալ այն օրենքները, որոնք խրախուսում են նախկին հանցագործությունների ճանաչումը մարդու իրավունքների պաշտպանության և խթանման գործում: Այս նոր հարցերը ծագել են վերջին տարիներին շատ երկրներում: Նորագույն պատմության, դրա՝ քաղաքացիական բնակչությանը հասցրած  հանցագործությունների և տրավմաների շուրջ բանավեճը փոթորկվում է մի շարք երկրներում, որոնց հասարակությունները դուրս են գալիս ոչ ժողովրդավարական ռեժիմներից:

Մի քանի հայտնի օրինակ վերջին տասնհինգ տարվա պատմությունից: Հարավային Աֆրիկան, ապարտհեյդի ռեժիմի ավարտին, 1990 թվականին, առաջ քաշած իր արդարության պահանջով, Նելսոն Մանդելայի ազատ արձակման պահին, համաշխարհային մակարդակով ձեռարկեց հիշողութային «մեկնարկի» պես բան: Դրան հետևելով՝ Հարավային Ամերիկայում, Չիլիում և Արգենտինայում ի հայտ եկան հիշատակի երևույթներ՝ «Պլասա դե Մայոյի» հրապարակի մայրերի, իսկ այժմ արդեն տատիկների առաջ քաշած պահանջները և մեղադրանքներն ուղղված Արգենտինայում ռազմական խունտայի նկատմամբ: Չիլիում Աուգուստո Պինոչետի դեմ դատավարության փորձը ամենանշանակալից իրադարձությունն էր: Ավելին, Արևելքում կոմունիստական ​​ստալինյան բլոկի փլուզումից հետո, Ռուսաստանում, Լեհաստանում, Արևելյան Գերմանիայում (Շտազիի արխիվների[1] բացմամբ) հիշատակի պահպանման պահանջներն ավելի ու ավելի սաստիկ դարձան: Միաժամանակ, Մահրեբում՝ Մարոկկոն, ճշմարտության և արդարության խիստ պահանջ էր զգում: Հասան II թագավորի մահից հետո ստեղծվեց «Արդարություն և հաշտություն» մարմինը՝ լսելու զոհերի ձայնը: Մարոկկոյի օրինակի առավելությունն է մեզ ցույց տալ հիշողութային գործունեության սահմանները. հիշողության ժառանգության վերադարձման գործընթացը, պատմական ճշմարտությունները բացահայտելու համար, բախվում է պետությանը մեղադրելու դժվարությանը: Որչա՞փ կարող ենք ապահովել խոսքի ազատություն: Որքա՞ն հեռուն կարող ենք գնալ պետության դերը նման հանցագործության մեջ հարցադրելու գործում: Ալժիրի դեպքում, համաներման մասին օրենքն ընդունվեց 2005 թվականի սեպտեմբերին՝ սարսափելի քաղաքացիական պատերազմից հետո, որի հետևանքով զոհվեց ավելի քան 150.000 մարդ, բայց զինված իսլամական խմբերին կամ պետական ​​անվտանգության ուժերին չհաջողվեց մեղադրանք առաջադրել: Առաջացնել կոլեկտիվ դժբախտության զգացում, թուլացնել լարվածությունը, այսպիսին էր այդ օրենքի կարգավորող, այլ ոչ թե հաշտեցնող գործառույթը (Ալժիրի քաղաքացիական պատերազմի զոհերի մտերիմների կողմից շատ քննադատված):

Հիշատակի հաշտեցման այս խնդիրը վերաբերում է նաև այն երկրներին, որոնք կռվել են միմյանց հետ և չեն հասցնում հաշտվել: Ամենավառ օրինակը Ճապոնիայի, երբեմնի մեծ կայսերական տերության և մինչև 1945 թվականը նրա գաղութ հանդիսացած երկրների՝ Չինաստանի և Կորեայի հարաբերություններն են: Վեճը վերաբերում է Ճապոնիային ուղղված ներողություն խնդրելու խնդրանքներին, որոնք վերջինս դեռ հրաժարվում է կատարել: Նույն խնդիրն առկա է նաև  Ֆրանսիայի ու Ալժիրի միջև, հատկապես անկախության համար մղվող պատերազմի ժամանակ: Ալժիրցիները, ի թիվս այլ բաների, պահանջում են, որպեսզի Ֆրանսիան ճանաչի քաղաքացիական բնակչությանը հասցված վնասը Սահարայում միջուկային փորձարկումների կամ Կոնստանտին քաղաքի հյուսիսում իրականացրած ռմբակոծությունների պատճառով:

Ֆրանսիայում աճում է «հիշատակի օրենքների» շուրջ բանավեճը. 1990 թվին հրեա բնակչության բնաջնջման ժխտման պատժի օրենք, 2001 թ. Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող օրենք, 2001 թ. Ստրկությունը որպես մարդկության դեմ հանցագործություն դատապարտող օրենք և այլն: Վերջին տարիներին Ֆրանսիայում բազմապատկվել են պատմության հետ փոխհարաբերությունը կարգավորող օրենքները: Մինչդեռ «հիշատակի օրենքների» վերաբերյալ բանավեճը հանրային  ոլորտում զգալիորեն բռնկվեց գաղութացման խնդրին նվիրված 2005 թվականի փետրվարի 23 -ի օրենքի ընդունումից սկսած: Դրա 4 -րդ հոդվածում ասվում է, որ «դպրոցական ծրագրերը, հատկապես, պետք է ընդունեն Ֆրանսիայի ներկայության դրական դերը արտերկրում, մասնավորապես Հյուսիսային Աֆրիկայում». սա միտված էր հետազոտողներին և ուսուցիչներին տրամադրել իրենց մասնագիտության իրականացմանն ուղղված պաշտոնական հրահանգ: Այդ օրենքը մեծ մոբիլիզացիա և լայն քննարկումներ առաջացրեց: Անհամաձայնության ալիքը սկսվեց մի խումբ պատմաբաններից ու տարածվեց քաղաքական ոլորտում: Գաղութացված մարդկանց ժառանգները՝ թոռները, միացան այդ պայքարին՝ ցանկանալով վերականգնել այդ հիշողութային գործառույթը՝ անցյալի հանցագործությունների ճանաչում` ներկայիս քաղաքական խաղաղությունն ապահովելու համար: Սույն օրենքի 4 -րդ հոդվածը Ֆրանսիայի Հանրապետության նախագահն ուժը կորցրած ճանաչեց 2006 թվականի հունվարին:

Պատմական փաստի հիշողության վերաբերյալ բանավեճը վերաբերում է միջազգային մասշտաբով հասարակությունների շատ մեծ հատվածներին: Ինչպե՞ս կարող ենք բացատրել, որ պատմության, օրենքի և հիշողության հետ հարաբերությունները դարձել են այդքան վճռորոշ, օրինակ, Մարոկկոյում կամ Հարավային Աֆրիկայում:

Առաջին պատճառը կոլեկտիվ գաղափարախոսությունների ճգնաժամն է, քաղաքականության ճգնաժամը՝ լայն իմաստով: Խորհրդային Միության փլուզումը 1991 թվին, 1989 թվականի Բեռլինի պատի փլուզումից հետո, առաջ բերեց մարքսիզմի և, հետևապես, ապագաղութացման գործընթացում ծնված գաղափարախոսությունների վերաարժևորման խնդիր, ինչպիսիք են «Երրորդ աշխարհը» և արաբական ազգայնականությունը, որոնք մոդայիկ էին դեռ 1970 ու 1980-ական թվականներին: Այս ճգնաժամը աստիճանաբար անհատներին սուզեց անձնային ոլորտ, ապրված փորձի, ուստի և, հիշողության մեջ: Հույսերն ու կամքերը միավորող մեծ մոբիլիզացնող քաղաքական ծրագրի բացակայության դեպքում տեղի է ունենում հեռացում դեպի կրոնական, մշակութային և էթնիկ «համայնքներ»: Այնուհետև ականատես ենք լինում գլոբալ հույսերին ինչ-որ տեսակ փոխարինողի ի հայտ գալուն, այն է՝ պատմությունը անձնական, ընտանեկան կամ  համայնքային դրամաների, ողբերգությունների միջոցով հասկանալուն: Սա որոշիչ է: 15 տարվա ընթացքում դասակարգային կամ քաղաքական հանձնառության հասկացությունները ջնջվեցին, վերացան, ու դրանց փոխարեն հայտնվեց խմբային տրամաբանության դրսևորումներ՝ քաղաքականության «տոհմայնացման» պես մի բան: Այս տեսանկյունից ակներև է՝ ինչպես են խմբերն ավելի շատ նախընտրում պատմության մեջ մնալ որպես զոհեր, քան իրենց տեսնել որպես պատմության դերակատար: Վերջինս նշանակում է մասնակցել ապագայի քաղաքական նախագծին, իսկ զոհ դառնալ՝ պատսպարվել սեփական վերքերում, համայնքում: Այլ կերպ ասած, հիշողութային գերհագեցումը, որը սկսում է ի հայտ գալ 1990 -ականներին, գործում է ինչպես ախտանիշ. ապագայի ծրագիր չունենալով՝ անդրադառնում են սեփական խմբի անցյալին: Հավերժ ճանապարհորդություն դեպի անձնական անցյալ ահազանգում է ապագայի ճգնաժամի մասին, անհանգստություն ապագայի վերաբերյալ՝ քաղաքական ծրագրի առումով:

Այդ իսկ պատճառով հիշողութային գլոբալացված գործընթացը պետք է հասկանալ անդրազգային գաղափարախոսությունների ճգնաժամի համատեքստում: Եթե մինչ 1950-1980 թվականները սոցիալական խմբերը կամ մտավորականներն ակտիվորեն հանդես էին գալիս պետության քննադատողների դիրքից, ապա այսօր այդ խմբերն իրենց հիմնականում ներկայացնում են որպես զոհեր և ցանկանում, որպեսզի պետությունը ճանաչի իրենց ցավը: Այնուամենայնիվ, հիշողությանը ներկայացվող այս պահանջում հնարավոր է դուրս բերել դրական և բացասական կողմեր: Զոհի կարգավիճակի բացասական կողմը կայանում է պետության նկատմամբ պասիվ վերաբերմունքի և ինքնության սահմանափակման մեջ: Դրականը, և քաղաքացիականն այն է, որ հիշողութային մարտահրավերները առաջ են մղում արդարության և մարդու իրավունքների գործը` ընդունելով իրենց կատարած չարաշահումներում կամ հանցագործություններում պետությունների սխալները: Հիշողության հետազոտության միջոցով խոսքը գնում է նաև դաժան հակամարտության մասին հիշողությունները ջնջելու, քաղաքացիական պատերազմների վերսկսման կանխման մասին:

Հաշվի առնելով մեծ թվով երկրներում արդարադատության պահանջի այս ալիքի թափ հավաքելը, որը համատեղում է անհատականացումն ու քաղաքացիությունը, այն իրենից բարդ երևույթ է ներկայացնում: Պատմության «դատականացումը» համաշխարհային փաստ է՝ անկախ այն բանից, թե դրան հավանություն տալիս են, թե՝ հանդիմանում:

[1] Ministerium für Staatssicherheit (MfS)- Գերմանիայի Դեմոկրատական Հանրապետության Ազգային անվտանգության նախարարություն, ոչ պաշտոնապես անվանվում էր նաև Շտազի: 1991 թվականին ընդունվեց օրենք, որը կարգավորում էր գաղտնի ծառայության արխիվների աշխատանքը: Արխիվների հետ աշխատելու դժվարությունն այն էր, որ դրանց զգալի մասը Բեռլինյան պատի փլուզումից հետո արտահանվեց ԱՄՆ, 2000 թվականին սկսվեց այդ արխիվների փուլային վերադարձը Գերմանիա: Շտազիի արխիվներից շատ փաստաթղթեր պահպանվել են ու մինչ օրս մնում են չպարզաբանված: Շտազին հսկայական կառույց էր: Ազգային անվտանգության աշխատակիցների ջանքերով ԳԴՀ բնակչության մոտ կեսի անձնական և ոչ միայն տվյալները գտնվում էին այնտեղ: Շտազին հետապնդում էր բոլոր նրանց, ովքեր չէին ներգրավվում երջանիկ սոցիալիստական ​​հասարակության հայեցակարգում, 80 հազար քաղաքացի համարվում էին անվստահելի (թարգմ.):