Ծնողների դերը երեվանաբնակ բուհ դիմորդների՝ մասնագիտության ընտրության գործընթացում

Լիլիթ Իսկանդարյան
lilit.xd@gmail.com
ԵՊՀ ՈՒԳԸ ԳԻՏԱԿԱՆ ՀՈԴՎԱԾՆԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ,
2017, 1.4 (21),  հասարակական գիտություններ, Երևան, էջ 50-58

Հա­յաս­տա­նյան ի­րա­կա­նու­թյան պատ­մա­կան և սո­ցի­ա­լա­կան պայ­ման­նե­րը կապ­ված են հա­սա­րա­կու­թյան տրան­զի­տային բնույ­թի՝ ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ փո­փո­խու­թյուն­նե­րի և զար­գաց­ման հետ. վեր­ջին քսան­հինգ տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում՝ ԽՍՀՄ-ի փլու­զու­մից ի վեր, տե­ղի են ու­նե­ցել ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ և տն­տե­սա­կան մասշ­տա­բային փո­փո­խու­թյուն­ներ, ո­րոնք ան­դրա­դարձ են ու­նե­ցել նաև կր­թու­թյան ի­նս­տի­տու­տի վրա: ՀՀ-ո­ւմ 2008 թվա­կա­նին ի­րա­կա­նաց­վել է հան­րակր­թու­թյան ո­լոր­տի բա­րե­փո­խում. ստեղծ­վել է ա­ռան­ձին ա­վագ դպ­րո­ցի հա­մա­կարգ, ո­րի ա­ռա­քե­լու­թյու­նը հիմ­նա­կան և մաս­նա­գի­տա­կան կր­թու­թյան միջև օ­ղա­կի դեր խա­ղալն է^[1]: Ա­վագ դպ­րո­ցի հա­մա­կար­գի ներդր­մա­նը զու­գա­հեռ սկ­սե­ցին աշ­խա­տել մաս­նա­գի­տա­կան կողմ­նո­րոշ­ման կենտ­րոն­ներ: Ար­դի հա­յաս­տա­նյան ի­րա­կա­նու­թյան մեջ ա­վագ դպ­րո­ցի ա­շա­կերտ­նե­րի մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան գոր­ծըն­թա­ցը հիմն­վում է բարձ­րա­գույն կր­թու­թյան՝ հա­սա­րա­կու­թյան մեջ ձևա­վոր­ված բարձր ար­ժե­քի վրա, ին­չը դրս­ևոր­վում է մի շարք եր­ևույթ­նե­րի մեջ, o­րի­նակ՝ բուհ դի­մող ա­շա­կերտ­նե­րի քա­նա­կի ան­հա­մա­պա­տաս­խա­նու­թյու­նը հա­յաս­տա­նյան տն­տե­սու­թյան պա­հանջ­նե­րին: Ե­վս մի պատ­կե­րա­վոր օ­րի­նակ է կրկ­նու­սույց­նե­րի ի­նս­տի­տու­տի գո­­յու­թյու­նը, դրա լայն տա­րա­ծումն ու այդ ո­լոր­տի մաս­նա­գետ­նե­րի բարձր վար­ձա­տրու­թյու­նը: Հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար, Եր­ևա­նի ա­վագ դպ­րո­ցի ա­շա­կեր­տը սո­ցի­ա­լա­կա­նաց­վում է այն­պի­սի մի­ջա­վայ­րում, որ­տեղ մեծ կար­ևո­րու­թյուն և ու­շադ­րու­թյուն է հատ­կաց­վում մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան գոր­ծըն­թա­ցին: Այս հե­տա­զո­տու­թյունն ո­ւղղ­ված է ռե­ֆե­րենտ՝ ըն­տա­նե­կան մի­ջա­վայ­րի՝ որ­պես դե­ռա­հա­սի մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան հար­ցի շուրջ փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի տա­րա­ծու­թյան ու­սում­նա­սի­րու­թյա­նը:

­Հե­տա­զո­տու­թյան մե­թո­դա­բա­նու­թյուն­

  Ի­րա­կա­նաց­վել է 8 ֆո­կուս խումբ եր­ևա­նաբ­նակ բուհ դի­մորդ­նե­րի հետ (4-ը՝ ա­րա­կան սե­ռի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հետ, 4-ը՝ ի­գա­կան, և 4 դի­ա­դիկ-թե­մա­տիկ հար­ցազ­րույց դի­մորդ­նե­րի ծնող­նե­րի հետ): Հե­տա­զո­տու­թյան տե­սա­մե­թո­դա­բա­նա­կան հիմք են ծա­ռայել Պ. Բուրդյե­ի կոնստ­րուկ­տի­վիս­տա­կան ստ­րուկ­տու­րա­լիզ­մը, մաս­նա­վո­րա­պես հա­բի­թու­սի տե­սու­թյու­նը^[2] և Մ. Վե­բե­րի հաս­կա­ցող սո­ցի­ո­լո­գի­ան, մաս­նա­վո­րա­պես սո­ցի­ա­լա­կան գոր­ծո­ղու­թյան տե­սու­թյու­նը^[3]: Հա­մա­ձայն Մ. Վե­բե­րի՝ սո­ցի­ո­լո­գի­ան՝ որ­պես գի­տու­թյուն, ձգ­տում է հաս­կա­նալ և մեկ­նա­բա­նել սո­ցի­ա­լա­կան գոր­ծո­ղու­թյու­նը և դրա­նով ի­սկ բա­ցատ­րել դրա գոր­ծըն­թացն ու ազ­դե­ցու­թյու­նը: Այս տե­սան­կյու­նից սո­ցի­ո­լո­գի­ա­կան յու­րա­քան­չյուր հե­տա­զո­տու­թյուն ո­ւղղ­ված է սո­ցի­ա­լա­կան գոր­ծո­ղու­թյան մեկ­նա­բան­մանն ու բա­ցատ­րու­թյա­նը, և մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյու­նը պետք է ա­ռա­ջին հեր­թին մեկ­նա­բա­նել ի­բրև սո­ցի­ա­լա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն՝ Մ. Վե­բե­րի դա­սա­կան սահ­ման­մամբ, ին­չը են­թադ­րում է գոր­­­ծո­­ղու­թյան սուբյեկ­տիվ ի­մաս­տա­վո­րում գոր­ծող ան­հա­տի կող­մից և կողմ­նո­րո­շում դե­պի ու­րի­շը^[4]:

  Մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյու­նը հա­բի­թու­սի տե­սու­թյան ներ­քո դի­տարկ­վում է ոչ թե որ­պես «­մի­ջոց-ն­պա­տակ» կա­ռուց­վածքն ու­նե­ցող ու­ղիղ շղ­թա, այլ որ­պես սո­ցի­ա­լա­կան բարդ խաղ: Պ. Բուրդյեն նշում է. «Չ­կա ո­չինչ ա­վե­լի ա­զատ և մի­ա­ժա­մա­նակ ա­վե­լի պար­տադ­րա­կան, քան լավ խա­ղա­ցո­ղի գոր­ծո­ղու­թյու­նը»^[5]: Այս տե­սան­կյու­նից ա­գեն­տը, ո­րը կա­տա­րում է մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյուն, մի կող­մից ա­զատ է ի­նչ­պես մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան, այն­պես էլ այդ ը­նտ­րու­թյու­նը կա­տա­րե­լու ռազ­մա­վա­րու­թյան ը­նտ­րու­թյան մեջ, մյուս կող­մից էլ սահ­մա­նա­փակ­ված է մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան «­խա­ղի» պայ­ման­նե­րով: Հնա­րա­վոր պրակ­տի­կա­նե­րի ան­կան­խա­տե­սե­լի­ու­թյունն ու բազ­մա­զա­նու­թյու­նը խո­սում են հա­բի­թու­սի կող­մից տր­վող հա­րա­բե­րա­կան ա­զա­տու­թյան, ի­սկ այդ բազ­մա­զա­նու­թյան սահ­մա­նա­փա­կու­մը՝ նույն հա­բի­թու­սի «շր­ջա­նակ­նե­րի» կամ սահ­ման­նե­րի առ­կա­յու­թյան մա­սին: Այս մո­տե­ցու­մը հնա­րա­վո­րու­թյուն է տա­լիս դի­տար­կե­լու պրակ­տի­կան այս դեպ­քում՝ մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյու­նը ի­նչ­պես դրա ներ­քին բազ­մա­զա­նու­թյան, այն­պես էլ ար­տա­քին սահ­մա­նա­փակ­ման տե­սան­կյու­նից: Տվյալ հե­տա­զո­տու­թյան նպա­տակն այս տե­սան­կյու­նից կա­րե­լի է վե­րաձ­ևա­կեր­պել ա­վե­լի ման­րա­մասն՝ որ­պես մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան յու­րա­հա­տուկ, պատ­մա­կա­նո­րեն սահ­ման­ված սո­ցի­ա­լա­կան խա­ղի տրա­մա­բա­նու­թյան և այդ խա­ղում ներգ­րավ­ված ա­գենտ­նե­րի՝ բուհ դի­մորդ­նե­րի և նրանց ծնող­նե­րի փոխ­հա­րա­բեր­ման ռազ­մա­վա­րու­թյուն­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թյուն:

 ­Մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան հար­ցում ծնող­նե­րի դե­րի՝ ե­րե­խա­նե­րի ըն­կա­լում­նե­րը

  Տար­բեր գի­տա­կար­գե­րում ար­ված հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րը փաս­տում են, որ ըն­տա­նի­քը ա­ռանց­քային դեր է խա­ղում ե­րե­խայի ու­սում­նա­կան ու մաս­նա­գի­տա­կան ո­րո­շում­նե­րի ձևա­վոր­ման մեջ^[6]: Ֆո­կուս խմ­բե­րի վեր­լու­ծու­թյան ար­դյուն­քում պարզ­­վեց, որ չնա­յած ըն­տա­նի­քի ներ­սում փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի և մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան հար­ցի շուրջ քն­նար­կում­նե­րի բնույ­թը տար­բեր­վում է ըն­տա­նի­քից ըն­տա­նիք, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ եր­ևա­նաբ­նակ բուհ դի­մող ա­շա­կերտ­նե­րը, որ­պես կա­նոն, նշում են ըն­տա­նի­քը և հիմ­նա­կա­նում ծնող­նե­րին՝ որ­պես գլ­խա­վոր մաս­նա­կից մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան հար­ցում:
Տա­տան­վե­լով ծնող­նե­րի հետ լի­ար­ժեք փոխ­հա­մա­ձայ­նու­թյու­նից մինչև խոր կոնֆ­լիկտ մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան հար­ցում՝ բուհ դի­մող ա­շա­կերտ­նե­րի ար­­տա­հայ­տու­թյուն­նե­րում շեշտ­վում է հիմ­նա­կա­նում ծնող­նե­րի հետ փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի եր­կու կողմ. ա­ռա­ջի­նը ծնող­նե­րի՝ որ­պես ռե­ֆե­րենտ ան­ձանց կար­ծի­քի կար­ևո­րումն է, ո­րը ե­րե­խա­նե­րի կող­մից դիտ­վում է որ­պես ան­վի­ճե­լի և բա­ցատ­րու­թյուն չպա­հան­ջող մո­տե­ցում։ Ե­րկ­րորդ կող­մը, ո­րն ար­տա­հայտ­ված է դի­մորդ­նե­րի կող­մից ի­րենց մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան գոր­ծըն­թա­ցում ծնող­նե­րի դե­րի ըն­կա­լում­նե­րում, ծնող­նե­րի հա­մա­ձայ­նու­թյու­նը ստա­նա­լու ան­հրա­ժեշ­տու­թյունն է: Ծնող­նե­րի հա­մա­ձայ­նու­թյու­նը ե­րե­խա­նե­րի կող­մից դիտ­վում է որ­պես գոր­ծո­ղու­թյան ո­րո­շա­կի լե­գի­տի­մա­ցում. ը­նդ ո­րում՝ սա ար­տա­հայտ­վել է ի­նչ­պես այն հարց­վող­նե­րի մոտ, ո­րոնց մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյու­նը փոխ­հա­մա­ձայ­նեց­ված է ծնող­նե­րի կար­ծի­քի հետ, այն­պես էլ այն հարց­վող­նե­րի մոտ, ո­րոնք հակ­ված են ծնող­նե­րի կար­ծի­քին հա­կա­ռակ­վե­լու: Նման ի­րա­վի­ճակ­նե­րում նկատ­վում է ծնող­նե­րի հա­մա­ձայն չլի­նե­լու վե­րա­բե­րյալ ան­հանգս­տու­թյուն, տա­տան­ման վի­ճակ և ա­պա­գա­յում ծնող­նե­րի հա­մա­ձայ­նու­թյու­նը, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ստա­նա­լու ձգ­տում: Այս ֆե­նո­մե­նը կա­րե­լի է մեկ­նա­բա­նել մի կող­մից որ­պես ար­ժե­քային բնույ­թի ռազ­մա­վա­րու­թուն, ո­րը պայ­մա­նա­վոր­վում է ծնող­նե­րի նկատ­մամբ ե­րե­խա­նե­րի հար­գան­քով՝ ել­նե­լով նրանց կար­գա­վի­ճա­կից ըն­տա­նե­կան հի­ե­րար­խի­ա­յում և մշա­կու­թային նոր­մա­տիվ կար­գից, մյուս կող­մից՝ որ­պես ռա­ցի­ո­նալ ռազ­մա­վա­րու­թյուն, քա­նի որ ծնող­ներն այն մար­դիկ են, ո­րոնք ֆի­նան­սա­կան ա­ռու­մով հնա­րա­վոր են դարձ­նում ե­րե­խայի՝ ըն­դու­նե­լու­թյան քն­նու­թյուն­նե­րին պատ­րաստ­վե­լը՝ կրկ­նու­սույց­նե­րի մոտ հա­ճա­խե­լով, և հե­տա­գա­յում բու­հում սո­վո­րե­լը:
Հան­դի­պել են նաև մի քա­նի այն­պի­սի դեպ­քեր, ե­րբ հարց­վող­նե­րը չեն շեշ­տել ծնող­նե­րի հա­մա­ձայ­նու­թյան կար­ևո­րու­թյու­նը. կա՛մ ար­ձա­նագ­րել են ծնող­նե­րի հետ խորհր­դակց­ման բա­ցար­ձակ բա­ցա­կա­յու­թյու­նը, կա՛մ շեշ­տել են ան­ձնա­կան նա­խընտ­րու­թյուն­նե­րի կար­ևո­րու­թյու­նը՝ ան­կախ ծնող­նե­րի «­դեմ» կամ «­կողմ» լի­նե­լուց: Նման դեպ­քե­րը քիչ են հան­դի­պել, և լի­ար­ժեք մեկ­նա­բան­ման հա­մար հար­կա­վոր է ա­ռան­ձին դեպ­քե­րի խոր­քային հե­տա­զո­տու­թյուն ան­ցկաց­նել, սա­կայն, հարկ է նկա­տել, որ նման դեպ­քե­րի առ­կա­յու­թյու­նը բե­րում է այն են­թադ­րու­թյա­նը, որ ո­րոշ ըն­տա­նիք­նե­րում լա­տենտ կամ բա­ցա­հայտ, գի­տակց­ված կամ չգի­տակց­ված կեր­պով խրա­խուս­վում է ո­րո­շում­նե­րի կա­յաց­ման ի­նք­նու­րույ­նու­թյու­նը, ե­րբ մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան հար­ցում չի պա­հանջ­վում ծնող­նե­րի թույլտ­վու­թյու­նը, ի­սկ ծնող­նե­րի կար­ծի­քը դիտ­վում է որ­պես ար­ժե­քա­վոր, բայց ոչ կողմ­նո­րո­շող գոր­ծոն:

 ­Բարձ­րա­գույն կր­թու­թյան ա­րժ­ևո­րումն ու դրա գեն­դե­րային տես­նա­կյու­նը

  Ծ­նող­նե­րի հետ հար­ցազ­րույց­նե­րը ցույց են տվել, որ ծնող­նե­րի մոտ բարձ­րա­գույն կր­թու­թյան բա­ցա­կա­յու­թյան դեպ­քում ե­րե­խայի՝ բարձ­րա­գույն կր­թու­թյուն ստա­նա­լը դիտ­վում է որ­պես ա­պա­գա­յում ֆի­նան­սա­պես ա­պա­հով­ված լի­նե­լու մի­ջոց։ Այս դեպ­քում մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան հար­ցի քն­նարկ­ման ըն­թաց­քում ա­մե­նա­շեշտ­վող խն­դի­րը հե­տա­գա­յում աշ­խա­տանք ու­նե­նա­լու հնա­րա­վո­րու­թյունն է: Ը­նդ ո­րում՝ հե­տաքր­քիր է, որ այս պա­րա­գա­յում հե­տա­գա աշ­խա­տան­քի բնույ­թը կար­ևոր­վում է հիմ­նա­կա­նում հի­ե­րար­խիկ դիր­քի տե­սան­կյու­նից, ի­սկ բարձ­րա­գույն կր­թու­թյու­նը դիտ­վում է որ­պես պար­տա­դիր պայ­ման՝ «ու­րի­շի ձեռ­քի տակ» աշ­խա­տե­լուց խու­սա­փե­լու հա­մար: Այս­տեղ նկա­տե­լի է նպա­տա­կա­ռա­ցի­ո­նալ կապ, որ­տեղ ֆի­նան­սա­կան ա­պա­հով­վա­ծու­թյու­նը նպա­տակն է, ի­սկ բարձ­րա­գույն կր­թու­թյու­նը՝ դրան հաս­նե­լու մի­ջո­ցը, սա­կայն ռազ­մա­վա­րու­թյու­նը սահ­մա­նա­փակ­ված է ան­ձնա­կան փոր­ձի ը­նդ­հան­րաց­մամբ. ծնո­ղը, չու­նե­նա­լով բարձ­րա­գույն կր­թու­թյուն և աշ­խա­տե­լով որ­ևէ մե­կի ղե­կա­վա­րու­թյան տակ, նա­խընտ­րում է տես­նել իր ե­րե­խային այդ ղե­կա­վա­րի դե­րում, քա­նի որ «­ղե­կա­վար լի­նե­լը» նույ­նա­կա­նաց­վում է ֆի­նան­սա­պես ա­պա­հով­ված լի­նե­լու հետ, ի­սկ ֆի­նան­սա­կան ա­պա­հով­վա­ծու­թյան հաս­նե­լու այ­լընտ­րան­քային մի­ջոց­ներ չեն դի­տարկ­վում:
Բարձ­րա­գույն կր­թու­թյուն ու­նե­ցող ծնող­նե­րը նշում են, որ կր­թու­թյան շա­րու­նա­կու­թյու­նը բու­հում դպ­րո­ցից հե­տո ի­նք­նադրս­ևոր­ման, կյան­քի փորձ ձեռք բե­րե­լու, ի­նչ­պես նաև նոր մի­ջա­վայր ձևա­վո­րե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն է: Այս պա­րա­գա­յում մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան ռազ­մա­վա­րու­թյուն­նե­րը ա­վե­լի խիստ ար­տա­հայտ­ված ար­ժե­քային բնույթ են կրում, քա­նի որ սո­վո­րե­լը՝ որ­պես այդ­պի­սին, ար­ժե­քա­վոր է՝ ան­կախ դրա ար­դյուն­քից: Ար­տա­հայտ­վում է նաև նպա­տա­կա­ռա­ցի­ո­նա­լու­թյուն, ե­րբ կոնկ­րետ ֆա­կուլ­տե­տին (օ­րի­նակ՝ Ե­ՊՀ-ի ֆի­զի­կայի ֆա­կուլ­տետ) նա­խա­պատ­վու­թյուն է տր­վում՝ ել­նե­լով այդ ֆա­կուլ­տե­տում գոր­ծող ծրա­գրից, ո­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն է տա­լիս ու­սա­նող­նե­րին աշ­խա­տան­քի ան­ցնե­լու: Նշ­ված դի­տար­կում­նե­րը՝ կր­թու­թյան տար­բեր մա­կար­դակ­ներ ու­նե­ցող ըն­տա­նիք­նե­րի ըն­կա­լում­նե­րի տար­բե­րու­թյուն­նե­րի վե­րա­բե­րյալ, թույլ են տա­լիս են­թա­դրու­թյուն ա­նել, որ մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան՝ որ­պես սո­ցի­ա­լա­կան գոր­ծո­ղու­թյան ձևի ռազ­մա­վա­րու­թյուն­ներն ու ի­մաս­տա­վո­րու­մը տար­բեր­վում ե­ն՝ կախ­ված տվյալ ըն­տան­քում ծնող­նե­րի կր­թու­թյան մա­կար­դա­կից, ի­նչ­պես նաև մաս­նա­գի­տա­կան կա­րի­ե­րայի հա­ջող­վա­ծու­թյու­նից:
Ն­կատ­վել է նաև ծնող­նե­րի կող­մից ռազ­մա­վա­րու­թյուն­նե­րի տար­բե­րա­կում տա­րբեր սե­ռի ե­րե­խա­նե­րի նկատ­մամբ՝ պայ­մա­նա­վոր­ված գեն­դե­րային դե­րե­րի ըն­կա­լում­նե­րով: Ե­թե տղա­նե­րի դեպ­քում ծնող­նե­րի սպա­սում­նե­րը կապ­ված են «ըն­տա­նիք պա­հե­լու» և ա­պա­գա­յում լավ վար­ձատր­վող աշ­խա­տանք ու­նե­նա­լու հետ, ա­պա ա­ղջ­կա դեպ­քում շեշտն ա­վե­լի շատ ի­նք­նադրս­ևոր­ման և ի­նք­նազ­գա­ցո­ղու­թյան վրա է, սա­կայն այս­տեղ էլ, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, գո­յու­թյուն ու­նի թույ­լա­տրե­լի բազ­մա­զա­նու­թյան ո­րո­շա­կի սահ­ման. օ­րի­նակ՝ ծնող­նե­րը, ո­րոնք գտ­նում են, որ ի­րենց աղ­ջի­կը տա­ղան­դա­վոր է և կա­րող է փոր­ձել ի­րեն ար­վես­տի ո­լոր­տում, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ետ են պա­հում ա­ղջ­կան թա­տե­րա­կան հա­մալ­սա­րան ըն­դուն­վե­լու գա­ղա­փա­րից, քա­նի որ, ը­ստ ի­րենց, Հա­յաս­տա­նում ռե­ժի­սո­րի մաս­նա­գի­տու­թյամբ նա աշ­խա­տանք չի գտ­նի: Այդ­պի­սով, ը­նդ­հա­նուր առ­մամբ, ի հայտ է գա­լիս բարձ­րա­­գույն կր­թու­թյուն ստա­նա­լու և մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան ռազ­մա­վա­րու­թյուն­նե­րի եր­կու նպա­տակ՝ բա­րե­կե­ցիկ ա­պա­գայի ա­պա­հո­վում և ներ­քին բա­վա­րար­վա­ծու­թյան մա­կար­դա­կի, ի­նք­նադրս­ևոր­ման ա­պա­հո­վում:
Հարց­ված ծնող­նե­րից մայ­րե­րի մոտ ա­վե­լի շատ են նկատ­վել մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան հար­ցին ա­ֆեկ­տիվ մո­տե­ցում­ներ, քան հայ­րե­րի: Մայ­րե­րի մոտ ար­տա­հայտ­վել են ցան­կու­թյուն­ներ, ե­րե­խան շա­րու­նա­կի կր­թու­թյու­նը այս կամ այն մաս­նա­գի­տու­թյամբ՝ պայ­մա­նա­վոր­ված այդ մաս­նա­գի­տու­թյան «­հա­ճե­լի­ու­­­թյամբ», «­դու­րե­կան լի­նե­լով» և այլն: Հայ­րերն ա­վե­լի հակ­ված են ի­մաս­տա­վո­րե­լու ի­րենց մո­տե­ցու­մը կա՛մ հե­ռան­կա­րային ռա­ցի­ո­նալ տե­սա­կի դիր­քո­րո­շում­նե­րով, կա՛մ ե­րե­խայի մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան գոր­ծըն­թա­ցում ա­ռանձ­­նա­հա­տուկ ներգ­րավ­վա­ծու­թյան բա­ցա­կա­յու­թյան ռազ­մա­վա­րու­թյամբ: Այս­պի­սի դեպ­քե­րում ծնո­ղը իր դե­րը տես­նում է մի կող­մից որ­պես ֆի­նան­սա­կան, մյուս կող­մից՝ հո­գե­բա­նա­կան հիմք, ո­րը թույլ կտա ե­րե­խային ա­պա­գա­յում դրս­ևո­րել ի­րեն այն­պես, որ դա նպաս­տի իր ի­նք­նա­բա­վա­րար­վա­ծու­թյան զգա­ցու­մին, ի­սկ կոնկ­րետ մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյունն ար­դեն ստանձն­վում է ե­րե­խային: Ը­նդ ո­րում՝ ա­ռա­ջին մո­տե­ցումն ա­վե­լի ար­տա­հայտ­ված է տղա­նե­րի նկատ­մամբ, քան աղ­ջիկ­նե­րի, ի­սկ բարձ­րա­գույն կր­թու­թյան՝ որ­պես ի­նք­նադրս­ևոր­ման ձևի ըն­կա­լու­մը բնո­րոշ է բարձ­րա­գույն կր­թու­թյուն ու­նե­ցող ծնող­նե­րին:­
Անդ­րա­դառ­նա­լով բարձ­րա­գույն կր­թու­թյան ա­րժ­ևոր­մա­նը, հաշ­վի առ­նե­լով Պ. Բուրդյե­ի այն սկզ­բուն­քը, որ «­հաս­կա­նալ, թե ի­նչ է հա­բի­թու­սը, հնա­րա­վոր է մի­այն՝ հա­մադ­րե­լով այն սո­ցի­ա­լա­կան պայ­ման­նե­րը, ո­րոն­ցում այն ձևա­վոր­վել է (դ­րա հետ մեկ­տեղ ար­տադ­րե­լով սե­փա­կան ձևա­վոր­ման պայ­ման­նե­րը) այն սո­ցի­ա­լա­կան պայ­ման­նե­րի հետ, ո­րոն­ցում այն գոր­ծի է դր­վել»^[7], հարկ է նշել, որ ժա­մա­նա­կա­կից հա­յաս­տա­նյան հա­սա­րա­կու­թյու­նում դպ­րոցն ա­վար­տող ե­րե­խա­նե­րի ծնող­նե­րը ներ­կա­յաց­նում են վեր­ջին սե­րուն­դը, ո­րի հա­բի­թու­սը, կապ­ված մաս­նա­վո­րա­պես կր­թա­կան ո­լոր­տի հետ, ձևա­վոր­վել է ԽՍՀՄ-ո­ւմ՝ այն­պի­սի սո­ցի­ա­լա­կան հա­մա­կար­գում և պայ­ման­նե­րում, որ­տեղ դպ­րո­ցա­կան կյան­քից աշ­խա­տան­քային կյան­քին ան­ցու­մը տե­ղի էր ու­նե­նում այլ կերպ, և հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար այլ ի­մաստ ու­ներ բարձ­րա­գույն կր­թու­թյան ա­րժ­ևո­րու­մը: Կա­րե­լի է են­թադ­րել, որ բարձ­րա­գույն կր­թու­թյան ա­րժ­ևո­րու­մը ներ­կա ի­րա­վի­ճա­կում պայ­մա­նա­վոր­ված է այն հան­գա­ման­քով, որ խորհր­դային մար­դու հա­մար բարձ­րա­գույն կր­թու­թյու­նը հան­դես էր գա­լիս որ­պես ա­պա­գա­յում աշ­խա­տանք ու­նե­նա­լու և կյան­քի հա­մար բա­վա­րար պայ­ման­ներ ստեղ­ծե­լու հնա­րա­վո­րու­թյան ե­րաշ­խիք: Ներ­կա­յումս սո­ցի­ա­լա­կան այլ պայ­ման­նե­րում այդ հա­բի­թու­սը փո­խանց­վում է նաև ե­րե­խա­նե­րին, ո­րոնք, սա­կայն, ա­ռնչ­վում են ներ­քին հա­կա­սու­թյա­նը, ո­րը կապ­ված է մի կող­մից բարձ­րա­գույն կր­թու­թյան ա­րժ­ևոր­ման հետ, մյուս կող­մից՝ ծնող­նե­րի ոչ այն­քան հա­ջող­ված օ­րի­նա­կի: Ար­դյուն­քում ե­րե­խան կանգ­նում է խնդ­րի ա­ռաջ, ե­րբ նա պետք է գոր­ծի ըն­տա­նե­կան հա­բի­թու­սի շր­ջա­նակ­նե­րում, ին­չը են­թադ­րում է բարձ­րա­գույն կր­թու­թյուն ստա­նա­լը, և մի­ա­ժա­մա­նակ չի ու­զում հետ­ևել ծնող­նե­րի՝ ե­րե­խայի տե­սան­կյու­նից «­ձա­խող­ված» օ­րի­նա­կին: Նման դե­րային կոնֆ­լիկ­տի պայ­ման­նե­րում որ­պես լու­ծում ի հայտ են գա­լիս ե­րե­խայի սե­փա­կան՝ իր տե­սան­կյու­նից ա­վե­լի ար­դի­ա­կան կողմ­նո­րո­շում ու­նե­ցող ցան­կու­թյուն­նե­րը և հա­կում­նե­րը կոնկ­րետ մաս­նա­գի­տու­թյան նկատ­մամբ (այդ մաս­նա­գի­տու­թյուն­նե­րի շար­քին են դաս­վում ծրագ­րա­վո­րու­մը, մար­քե­թին­գը, բիզ­նե­սի դա­սըն­թաց­նե­րը): Այն դեպ­քե­րում, ե­րբ մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյու­նը կա­րե­լի է դի­տել որ­պես ա­վան­դա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն, ե­րբ ե­րե­խան ը­նտ­րում է իր ծնո­ղի մաս­նա­գի­տու­թյու­նը կամ որ­ևէ հա­րա­կից մաս­նա­գի­տու­թյուն, վե­րար­տադր­վում է ծնող­նե­րի մաս­նա­գի­տա­կան հա­բի­թու­սը. այս­տեղ դեր է խա­ղում սո­ցի­ա­լա­կան փոր­ձը, ո­րը հան­դես է գա­լիս որ­պես հա­բի­թու­սի ո­րո­շա­կի շր­ջա­նակ: Ա­նհ­րա­ժեշտ է հաշ­վի առ­նել նաև այն դեպ­քե­րը, ե­րբ ծնող­նե­րը հա­մո­զում են ե­րե­խային շա­րու­նա­կել ի­րենց մաս­նա­գի­տու­թյու­նը, և ե­րե­խա­նե­րի են­թար­կու­մը այդ­պի­սի դեպ­քե­րում կա­րե­լի է դի­տար­կել որ­պես կո­լեկ­տի­վիս­տա­կան մշա­կույ­թի ար­տա­հայ­տում ըն­տա­նի­քի ներ­սում ծնո­ղի՝ որ­պես ը­նտ­րու­թյան ա­գեն­տի և ըն­տա­նե­կան հի­ե­րար­խի­այի գլ­խա­վեր­ևում գտն­վող սուբյեկ­տի դե­րի տե­սան­կյու­նից: Հարկ է նշել, որ ծնող­նե­րի հետ ան­հա­մա­ձայ­նու­թյան փոր­ձը մի­այն ար­դեն խո­սում է տվյալ ըն­տա­նի­քում այդ մշա­կույ­թի կոտր­ման միտ­ման մա­սին, մինչ­դեռ որ­պես կո­լեկ­տիվ մտա­ծո­ղու­թյան ա­վե­լի խիստ ար­տա­հայտ­ված ձև՝ կա­րե­լի է դի­տար­կել այն դեպ­քե­րը, ե­րբ ե­րե­խայի մտ­քով ան­գամ չի ան­ցնում ծնող­նե­րի կար­ծի­քին դեմ գնա­լը:

 ­Մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան հար­ցի շուրջ ե­րե­խայի և ծնող­նե­րի միջև փոխ­հա­րա­բեր­ման ռազ­մա­վա­րու­թյուն­ներ­

  Ըն­տա­նի­քի ներ­սում ձևա­վոր­վում են մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան հար­ցի շուրջ ե­րե­խայի և ծնող­նե­րի միջև փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի տար­բեր ձևեր՝ կախ­ված նրա­նից, թե որ­քա­նով են ծնող­նե­րը սահ­մա­նա­փա­կում ի­րենց ե­րե­խային ը­նտ­րու­թյան մեջ, և որ­քա­նով է ե­րե­խան հակ­ված ըն­դու­նե­լու կամ չըն­դու­նե­լու այդ սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րը: Ֆո­կուս խմ­բե­րից ստաց­ված տվյալ­նե­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն տվե­ցին ա­ռանձ­նաց­նե­լու մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան հար­ցի շուրջ ե­րե­խայի և ծնող­նե­րի միջև փոխ­հա­րա­բեր­ման հետ­ևյալ ռազ­մա­վա­րու­թյուն­նե­րը.

1. են­թար­կում,
2. ­սահ­մա­նա­փա­կում,
3. ­հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյուն,
4. ­մաս­նակ­ցու­թյան բա­ցա­կա­յու­թյուն,
5. ­դի­մադ­րում:­

  Են­թարկ­ման կա­տե­գո­րի­ա­յում նե­րառ­վել են այն ի­րա­վի­ճակ­նե­րը, ե­րբ ե­րե­խայի ա­պա­գա մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյունն ի­րա­կա­նաց­վել է ծնող­նե­րի կող­մից՝ ամ­բող­ջու­թյամբ կամ գրե­թե ա­ռանց ե­րե­խայի կար­ծիքն ու ցան­կու­թյու­նը հաշ­վի առ­նե­լու: Կոնկ­րետ ի­րա­վի­ճակ­նե­րը մի­մյան­ցից տար­բեր­վում են. ո­րոշ դեպ­քե­րում մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյունն ի­րա­կա­նաց­վում է ծնող­նե­րի պա­հան­ջով, ի­սկ ե­րե­խան, փոր­ձե­լով ար­դա­րաց­նել են­թար­կու­մը սե­փա­կան մո­տի­վա­ցի­այի առ­կա­յու­թյամբ, ժա­մա­նա­կի հետ հե­տաքրք­րու­թյուն է գտ­նում այդ մաս­նա­գի­տու­թյան մեջ: Այլ դեպ­քե­րում ծնող­նե­րը թույլ չեն տա­լիս ե­րե­խային ը­նտ­րել իր նա­խընտ­րած մաս­նա­գի­տու­թու­նը, և ե­րե­խան են­թարկ­վում է ծնող­նե­րի կար­ծի­քին՝ ո­րոշ դեպ­քե­րում ը­նտ­րե­լով ի­րենց նա­խընտ­րա­ծին ա­ռնչ­վող մաս­նա­գի­տու­թյուն, այլ դեպ­քե­րում պար­զա­պես ըն­դու­նե­լով ծնող­նե­րի նա­խընտ­րած մաս­նա­գի­տու­թյու­նը:

  Սահ­մա­նա­փակ­ման կա­տե­գո­րի­ա­յում նե­րառ­վել են այն ի­րա­վի­ճակ­նե­րը, ե­րբ ե­րե­խան մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյունն ի­րա­կա­նաց­րել է ծնող­նե­րի կող­մից նա­խա­պես տր­ված շր­ջա­նակ­նե­րի սահ­ման­նե­րում: Այս դեպ­քում ե­րե­խան ստիպ­ված է, հա­ճախ չգի­տակ­ցե­լով, ը­նտ­րել ծնող­նե­րի կող­մից ա­ռանձ­նաց­ված մի քա­նի հնա­րա­վոր տար­բե­րակ­նե­րից, ի­սկ այլ մաս­նա­գի­տու­թյուն­նե­րը դուրս են մնում ե­րե­խայի հա­մար ը­նտ­րու­թյան հնա­րա­վոր տար­բե­րակ­նե­րի շար­քից:

  Հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան կա­տե­գո­րի­ան ա­մե­նա­լայնն է, քա­նի որ հայտ­նա­բեր­վել են մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան հար­ցում ծնող­նե­րի և ե­րե­խայի միջև հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան բազ­մա­տե­սակ կոնկ­րետ ձևեր: Այս կա­տե­գո­րային են դաս­վում բո­լոր այն ի­րա­վի­ճակ­նե­րը, ե­րբ մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան ո­րո­շու­մը փոխ­հա­մա­ձայ­նեց­ված է. բա­վա­րա­րում է և՛ ե­րե­խային, և՛ ծնո­ղին: Ո­րոշ ի­րա­վի­ճակ­նե­րում ե­րե­խա­նե­րը դի­մում են ծնող­նե­րի օգ­նու­թյա­նը և խոր­հուրդ­նե­րին, որ­պես­զի կա­րո­ղա­նան կողմ­նո­րոշ­վել մաս­նա­գի­տու­թյան/­բու­հի ը­նտ­րու­թյան հար­ցում, այլ ի­րա­վի­ճակ­նե­րում ե­րե­խա­նե­րը ի­նք­նու­րույն են ը­նտ­րում մաս­նա­գի­տու­թյու­նը և դի­մում են ծնող­նե­րին՝ հա­մա­ձայ­նու­թյուն և օգ­նու­թյուն ստա­նա­լու նպա­տա­կով: Այս պա­րա­գա­­յում ը­նտ­րու­թյու­նը վերջ­նա­կան չի կա­րող հա­մար­վել ա­ռանց ծնող­նե­րի հա­մա­ձայ­նու­թյան. ծնո­ղը հան­դես է գա­լիս հաս­տա­տո­ղի դե­րում:

  Մաս­նակ­ցու­թյան բա­ցա­կա­յու­թյան կա­տե­գո­րի­ան ա­ռանձ­նաց­վել է պայ­մա­նա­կա­նո­րեն՝ հիմն­ված մեկ դեպ­քի վրա, ե­րբ հարց­վո­ղը նշել է ծնող­նե­րի հետ խորհր­դակց­ման բա­ցա­կա­յու­թյան մա­սին: Հիմ­նա­կան շեշ­տը դր­վել է սե­փա­կան նա­խա­սի­րու­թյուն­նե­րի և հե­տաքրքր­վա­ծու­թյան, ի­նչ­պես նաև ա­պա­գա աշ­խա­տան­քի վե­րա­բե­րյալ կոնկ­րետ պատ­կե­րաց­ման վրա:

  Դի­մադր­ման կա­տե­գո­րի­ա­յում նե­րառ­վել այն ի­րա­վի­ճակ­նե­րը, ե­րբ ծնող­նե­րը դեմ են ե­րե­խայի ը­նտ­րու­թյա­նը, ի­սկ ե­րե­խան զիջ­ման չի գնում՝ պաշտ­պա­նե­լով ը­նտ­րու­թյու­նը: Ի­րա­վի­ճակ­նե­րը տար­բեր­վում ե­ն՝ ե­րե­խայի հա­մոզ­ված լի­նե­լու աս­տի­ճա­նից կախ­ված. ո­րոշ դեպ­քե­րում խիստ ո­րո­շիչ դիրք զբա­ղեց­նե­լով՝ ե­րե­խա­յին հա­ջող­վում է հա­մա­ձայ­նու­թյան գալ ծնող­նե­րի հետ, մեկ այլ դեպ­քում ե­րե­խան տա­տան­վում է ծնող­նե­րին հա­կա­ռակ­վե­լու մտադ­րու­թյան շուրջ և չի դի­մում կոնկ­րետ գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի՝ մի­ա­ժա­մա­նակ չթող­նե­լով ը­նտր­ված մաս­նա­գի­տու­թյամբ ու­սու­մը շա­րու­նա­կե­լու միտ­քը: Այս կա­տե­գո­րի­ա­յում նե­րառ­վում են նաև այն դեպ­քե­րը, ե­րբ ծնող­նե­րի միջև առ­կա է հա­կա­սու­թյուն և կար­ծիք­նե­րի բա­խում ե­րե­խայի ա­պա­գա մաս­նա­գի­տու­թյան վե­րա­բե­րյալ. ծնող­նե­րից մե­կը պաշտ­պա­նում է ե­րե­խայի ը­նտ­րու­թյու­նը, ի­սկ մյու­սը՝ հա­կա­ռակ­վում: Այս­պի­սի ի­րա­վի­ճակ­նե­րը բնո­րոշ­վում են ե­րե­խայի և ծնող­նե­րից մե­կի կող­մից «­կոա­լի­ցի­այի» ձևա­վոր­մամբ, ո­րն աշ­խա­տում է մյուս ծնո­ղին մտա­փո­խե­լու ո­ւղ­ղու­թյամբ:
Վե­րոն­շյալ նկա­տա­ռում­նե­րի և տվյալ­նե­րի վեր­լու­ծու­թյան ար­դյուն­քում ա­ռա­ջադր­վել է վար­կած առ այն, որ մաս­նա­գի­տու­թյան ը­նտ­րու­թյան ռազ­մա­վա­րու­թյուն­նե­րը տար­բեր­վում ե­ն՝ կախ­ված տվյալ ըն­տա­նի­քում ծնող­նե­րի կր­թա­կան մա­կար­դա­կից, ի­նչ­պես նաև մաս­նա­գի­տա­կան կա­րի­ե­րա­յում ու­նե­ցած հա­ջո­ղու­թյուն­նե­րից: Նշ­ված վար­կա­ծի ստու­գու­մը կա­րիք ու­նի քա­նա­կա­կան չափ­ման։

[1] «Ավագ դպրոցների համակարգի ստեղծման ռազմավարական ծրագիր», 2008,

 http://www.edu.am/index.php?id=1465&topMenu=-1&menu1=9&menu2=129:

[2] Տե՛ս Бурдье П., «Практический смысл», СПб.: Алетейя, 2001:

[3] Вебер М., Основные социологические понятия//Западно-европейская социология ХIX-начала ХХ веков, М.: 1996, c. 455-491.

[4] Նույն տեղում:

[5] Бурдье П., «Начала», М.:1994, с. 96.

[6] Տե՛ս Splete H., & Freeman-George A., “Family influences on career development of young adults”, Journal of Career Development, 1985, pp. 55-64; Olaosebikan O. I., Olusakin A. M., “Effects of Parental Influence on Adolescents’ Career Choice in Badagry Local Government Area of Lagos State, Nigeria”, Journal of Research & Method in Education, Volume 4, Issue 4, Ver. III, Jul-Aug., 2014.

[7] Бурдье П., «Практический смысл», СПб., Алетейя, 2001, с. 46.