Թարգմանեց՝ Հռիփսիմե Դայան
hp.dayan@rambler.ru
Բնօրինակը տե’ս հղումով
74 տարեկան հասակում, աշխարհահռչակ փիլիսոփա Ժակ Դերիդան, դիմագրավելով հիվանդությանը, յուրահատուկ ինտենսիվությամբ է շարունակում իր մտքի ուղին: 2004թ. մարտին, Փարիզի մոտ գտնվող Ռի–Օրանժ վարչական շրջանի իր տանը, Դերիդան զգացնել տվեց իր անցած ճանապարհն ու բացակայությունը: Սույն հարցազրույցը տպագրվել է օգոստոսի 19, 2004թ. Le Monde ամսագրում:
Le Monde. 2003թ.ամռանից ի վեր հանրության աչքին չեք երևացել: Այդ ընթացքում Դուք ոչ միայն հասցրեցիք լույս ընծայել մի շարք նոր աշխատություններ, այլև աշխարհն անցաք՝ մասնակցելու Ձեր աշխատություններին նվիրված բազմաթիվ միջազգային գիտաժողովների, Փարիզով Լոնդոնից Կոիմբրա, և այս օրերին էլ Ռիո դե Ժանեյրո: Ձեզ է պատրաստվում նվիրվել նաև երկրորդ ֆիլմը (2000թ. Սաֆա Ֆաթիի նկարահանած “Դերիդան մյուս կողմից” ֆիլմին հաջորդող Էմի Կոֆմանի և Կիրբի Դիքի “Դերիդա” ֆիլմը), ինչպես նաև մամուլում լույս տեսած մի քանի հատուկ համարներ, մասնավորապես “Magazine littéraire” ու “Europe” գրական ամսագրերը, այդ թվում և “Cahiers de L’Herne” շարքը՝ հարուստ հատկապես չհրատարակված նյութերով, որի լույս ընծայումը սպասվում է աշնանը: Մեկ տարվա համար դա բավական շատ է, բայցևայնպես, Դուք չեք թաքցնում, որ…
Ժակ Դերիդա…Բավական վտանգավոր հիվանդությամբ եմ տառապում. հերթով թվարկեք: Այո, այդպես է և ես լուրջ բուժում եմ անցնում: Բայց թե դեմ չեք, եկեք սա թողնենք. չենք հանդիպել հանրային կամ գաղտնի կերպով առողջությանս շուրջ հարցուփորձ անելու համար…
Le Monde. Շատ լավ: Սկզբում անդրադառնանք Ձեր «Մարքսի Ուրվականները» գրքին (Galilée հրատարակություն, 1993): Որոշիչ աշխատություն, շրջադարձային գիրք, ամբողջովին նվիրված գալիք արդարությանը, որը սկսվում է հետևյալ հանելուկային ներածականով. «Ինչ որ մեկը, դուք կամ ես, առաջ է անցնում և ասում. «Վերջապես կցանկանայի սովորել ապրել»: Ավելին քան տասը տարի անց, այսօր, ի՞նչ կասեք այդ «իմանալ ապրել» ցանկության վերաբերյալ:
Ժակ Դերիդա. Սա արդեն հատկապես «միջազգային նորության» հարց է, գրքի ենթավերնագիրն ու գլխավոր թեման: «Կոսմոպոլիտիզմից», «աշխարհի քաղաքացուց» այն կողմ, ինչպես մի նոր համաշխարհային ազգ-պետություն, այս գիրքը կանխում է «ալտերգլոբալիստների» ցանկացած հրատապ դրսևորում, որոնց ես հավատում եմ ու որոնք այժմ ավելի լավն են երևում: Այն, ինչը ես կոչում էի «միջազգային նորություն» միջազգային իրավունքում և աշխարհի կարգը որոշող կազմակերպություններում մեզ կպարտադրեր, ինչպես նշում էի 1993թ., (FMI[1], OMC[2], G8[3], և այլն, ու հատկապես ONU[4], որին պետք կլիներ ամենաքիչը փոփոխել Խարտիան, կազմությունն ու նախևառաջ տեղափոխել նստավայրը Նյու Յորքից որքան հնարավոր է հեռու…) մեծ թվով մուտացիաներ:
Իսկ ինչ վերաբերում է Ձեր մեջբերած («վերջապես սովորել ապրել») արտահայտությանը, ապա այն ինձ մոտ հղացավ գիրքն ավարտելուց հետո: Սկզբում լրջորեն, բայց, այնուամենայնիվ, խաղում է իր ընդհանուր իմաստի հետ: Սովորել ապրել, նշանակում է հասունանալ, նաև դաստիարակել: Անքաղաքավարի ձայնով, երբեմն էլ սպառնացող տոնով մեկին ասել. «Ես քեզ կսովորեցնեմ ապրել», նշանակում է ասել՝ պատրաստվում եմ քեզ խրատել, անգամ` վարժեցնել: Այնուհետև, իսկ այս խաղի երկակիությունն ինձ ավելի է դուր գալիս, հոգոց է նկատվում նաև ավելի դժվարի հարցադրման մեջ` ապրել, կարո՞ղ է արդյոք այն սովորեցվել, ուսուցանվել: Կարո՞ղ ենք սովորել դիսցիպլիններով կամ աշկերտությամբ, փորձով կամ փորձառությամբ, ընդունելու, կամ ավելի լավ է ասել՝ հաստատելու կյանքը: Ժառանգության ու մահվան այդ տագնապը կարմիր թելի պես անցնում է գրքի առաջին էջից մինչև վերջինը: Այն տանջում է նաև ծնողներին ու իրենց երեխաներին. ե՞րբ ես պատասխանատու դառնալու, ինչպե՞ս ես վերջապես պատասխան տալու կյանքիդ ու անվանդ համար:
Լավ, ուրեմն, չանդրադառնալով այլևս Ձեր հարցին, պատասխանեմ`ոչ, ես երբեք չեմ իմացել սովորել ապրել: Բայց այդ ժամանակ՝ բացարձակապես: Սովորել ապրել պետք է որ նշանակեր սովորել մահանալ, հաշվի առնել այն ընդունելու համար, բացարձակ մահացություն (առանց փրկության, ոչ հարություն, ոչ քավություն) ոչ իմ, ոչ էլ մյուսների համար: Պլատոնից սկսած դա հին փիլիսոփայական հրամայական է. փիլիսոփայել նշանակում է սովորել մահանալ:
Ես հավատում եմ այս ճշմարտությանն առանց դրան հանձնվելու: Ավելի ու ավելի քիչ: Ես չսովորեցի ընդունել մահը: Մենք բոլորս գտնվում են տարկետումից օգտվողների կարգավիճակում (և աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից «Մարքսի Ուրվականները» գրքում առաջ է քաշվում այն պնդումը, որ միլլիարդավոր շնչավոր էակների համար՝ մարդկային կամ ոչ մարդկային, առավել քան երբևէ անհավասար աշխարհում, բացի «մարդու տարրական իրավունքներից», որոնք թվագրվում են երկու հարյուրամյակով ու որոնք անդադար լրացվում են, նրանք, նախևառաջ, զրկված են արժանավայել ապրելու կյանքի իրավունքից): Ինչ վերաբերում է իմանալ-մահանալ իմաստությանը ապա այս հարցում մնում եմ անուս: Այս թեմայով ես դեռ ոչինչ չեմ հասկացել կամ ձեռք բերել: Տարկետման ժամանակն արագորեն կրճատվում է: Ոչ թե միայն որովհետև մյուսների հետ միասին այդքան լավ կամ վատ բաների ժառանգն եմ. ավելի ու ավելի հաճախ, մտածողների մեծ մասը, որոնց հետ ես ինձ ասոցիացնում էի մահանում էին, և ինձ համարում են ողջ մնացած որպես, մեծ հաշվով, 1960-ական թվականների «սերնդի» վերջին ներկայացուցիչ: Մի բան, ինչը բացարձակապես ճիշտ չէ և ինձ ոչ միայն չեն ոգեշնչում նպատակները, այլև քիչ մելամաղձոտ խռովության զգացումները: Քանի որ, բացի դրանից, առողջության հետ կապված որոշ խնդիրներ անվիճարկելի են դառնում. ողջ մնալու կամ տարկետման հարցը, որն ինձ մշտապես հետապնդել է, գրականապես, կոնկրետ և անխոնջ ձևով կյանքիս յուրաքանչյուր վայրկյանին, այսօր այլ երանգավորում է ստանում:
Ես մշտապես հետաքրքվել եմ ողջ մնալու թեմայով, որի իմաստը չի գումարվում ապրելուն կամ մահանալուն: Դա բնական է. կյանք նշանակում է ողջ մնալ: Ողջ մնալ վազող հոսանքի ուղղությամբ կնշանակի շարունակել ապրել, բայցև ապրել մահվանից հետո: Թարգմանության վերաբերյալ Ուոլտեր Բենջամինը մի կողմից ընդգծում է տարբերակումը գոյության (überleben), մահվանը դիմակայելու, ինչպես գիրքն է կարող դիմակայել հեղինակի մահվանը, կամ էլ երեխան՝ ծնողների, ու մյուս կողմից շարունակել ապրելու (fortleben, living on) միջև: Բոլոր այն կոնցեպտները, որոնք ինձ օգնել են աշխատել, հատկապես հետք թողած ու երևութականները, կապված էին «փրկման» հետ՝ որպես կառուցվածքային չափման: Այն չի բխում ոչ ապրելուց, ոչ մահանալուց: Ոչ ավելին, քան այն, ինչին ես կոչում եմ «բնածին սուգ»: Այն չի սպասում այսպես ասած «էֆֆեկտիվ» մահվան:
Le Monde. Դուք օգտագործեցիք «սերունդ» բառը: Գործածման բավական նուրբ եզրույթ, որը հաճախ է հանդիպում Ձեր ձեռագրերում: Ինչպե՞ս մատնանշել այն, ինչը Ձեր անունից, փոխանցվում է մեկ այլ սերնդի:
Ժակ Դերիդա. Այդ բառն ես այստեղ մի քիչ նենգաբար օգտագործեցի: Կարող են լինել անցյալ կամ ապագա «սերնդի» ժամանակակից «ապաժամանակյան»: Լինել հավատարիմ նրանց, որոնք նույնականացվում են իմ «սերնդին», կնշանակի դառնալ տարբերակիչ, բայց ընդհանուր ժառանգության պահապանը. այսինքն, հավանաբար, ամեն ինչին ու բոլորին հակառակ, կախված լինել այն փոխադարձ պահանջներից, որոնք կիսում էին Լականն ու Ալտյուսերը, այնուհետև Լևինասը, Ֆուկոն, Բարտը, Դելյոզը, Բլանշոն, Լիոտարը, Սառա Կոֆմանը: Չեմ թվարկի, բարեբախտաբար կենդանի, այդ մտածող գրողների, պոետների, փիլիսոփաների կամ հոգեվերլուծաբանների անունները, որոնց ժառանգն եմ և ես, ինչպես նաև, անկասկած, արտասահմանում գտնվող թվով մի քանի անգամ ավելի ու միգուցե նաև շատ ավելի հարազատ անուններ:
Այսպիսով, փոխանվանորեն, ուրվագծում եմ սկզբունքային գրվածքի ու մտքի, անգամ անկաշառելի, մի էթոս (Հելեն Սիկսուն[5] մեզ վերանվանեց «անկաշառներ»), առանց զիջման նույնիսկ փիլիսոփայության նկատմամբ, և որը չի թույլատրում ինքն իրեն սարսափեցնել նրանով, ինչով հանրային կարծիքը, զլմ-ները կամ էլ, ասենք, վախեցրած ընթերցողի տեսիլքի միջոցով կկարողանային մեզ պարտավորեցնել դառնալ ավելի պարզ կամ ետ մղվել: Որտեղից էլ և խիստ հակումը նրբաճաշակության, պարադոքսի, ապորիայի նկատմամբ:
Այդ հակումը նույնպես մնում է մի պահանջ: Դա միավորում է ոչ միայն այն ամենը, ինչը ես քիչ կամայականորեն բարձրաձայնեցի, այսինքն՝ անարդարացիորեն, այլև դրանց սատարող ողջ միջավայրը: Խոսքը գնում էր նախապես ավարտված դարաշրջանի պես մի բանի մասին, ու ոչ թե պարզապես այս կամ այն մարդու: Պետք է ամեն գնով փրկել կամ ստիպել վերածնվի այն: Եվ այսօր պատասխանատվության խիստ կարիք է զգացվում. կոչ են անում պատերազմի ընդդեմ ընդունված կարծիքի (doxa), ընդդեմ նրանց, որոնց այս պահից ի վեր կոչում են «զլմ-ական (médiatiques) մտավորականներ», ընդհանուր դիսկուրսի հետ միասին պատերազմի, զլմ-ների ուժերի կողմից ֆորմատավորված, որոնց ձեռքերում է այսօր գտնվում քաղաքատնտեսական լոբբին, երբեմն այն շոշափում է նաև հրատարակչական ու ակադեմիական շրջանակներ: Մշտապես եվրոպական և համաշխարհային, իհարկե: Դիմադրություն ցուցաբերել չի նշանակում, որ հարկավոր է խուսափել զլմ-ներից: Երբ հնարավոր է, դրանք պետք է զարգացնել ու օգնել դրանց փոփոխմանը, նրանց հիշեցնելով այդ նույն պատասխանատվության մասին:
Միևնույն ժամանակ, չմոռանանք որ, այս ոչ հեռու անցյալի «երջանիկ» ժամանակաշրջանում, վստահաբար ոչինչ փոխըմբռնման ու խղճահարության դիրքերից չէր դիտարկվում: Տարբերություններն ու տարակարծությունները փոթորիկ էին առաջացնում այդ միջավայրում, որոնք բացի միատարր լինելուց ամեն տեսակ էին, կարծեք թե հնարավոր էր խմբավորել հիմար կարող էին խմբավորվել, օրինակ “pensee 68”[6] անվամբ հիմար բողոքարկման մեջ, որի նշանաբանը կամ ընդհանուր մեղադրականը հաճախակի գերակայում է և՛ մամուլում, և՛ համալսարանում: Կամ էլ եթե անգամ այս հավատարմությունն երբեմն անհավատարմության ու շեղման ձև է ստանում, պետք է ազնիվ գտնվել նման տարբերությունների նկատմամբ, այսինքն շարունակել քննարկումը: Անձամբ ես շարունակում եմ քննարկել՝ Բուրդիե, Լական, Դելյոզ, Ֆուկոն օրինակ, ով ինձ շարունակում է ավելի շատ հետաքրքրել, քան թե նրանք, որոնց մամուլն այսօր շտապում է տպագրել (բացառության բացառմամբ իհարկե): Աչալրջորեն հետևում եմ այդ կենդանի բանավեճին, որպեսզի վարկաբեկումների արդյունքում այն չտափականա, և ոչ էլ վատթարանա:
Այն, ինչ ես ասացի իմ սերնդի մասին անշուշտ արժեքավոր է անցյալի համար. Աստվածաշնչից Պլատոն, Կանտ, Մարքս, Ֆրեյդ, Հայդեգեր և այլն: Չեմ ցանկանում հրաժարվել դրանից, ինչ էլ որ լինի: Գիտեք, սովորել ապրել, միշտ ինքնահիացական է: Ցանկանում ենք ապրել այնքան, որքան հնարավոր է, փրկվել, համառել ու զարգացնել այն բոլոր բաները, որոնք անսահմանորեն ավելի մեծ են ու հզոր, բայց և այնուամենայնիվ կազմում են այդ փոքրիկ «ես»-ի մի մասը, որոնք բոլոր կողմերից առատորեն առկա են: Պահանջել հրաժարվել նրանից, ինչն ինձ ձևավորել է, նրանից, ինչն ես այդքան շատ սիրեցի, նույնն է, թե պահանջել մահանալ: Նման հավատարմության դեպքում առկա է պահպանման բնազդի պես մի բան: Հրաժարվել, օրինակ, բարդ ձևակերպումներից, հորինվածքից, պարադոքսից, մի լրացուցիչ հակասությունից, որովհետև դա հասկանալի չի լինի, կամ ավելի շուտ որովհետև ոմն լրագրող, ով չգիտի կարդալ, չգիտի անգամ գրքի վերնագիրը կարդալ, կարծում է ըմբռնել, որ ընթերցողը կամ ունկնդիրն ավելի շատ չի հասկանա, ու որ «Audimat»-ի[7] կամ իր ապրուստի միջոցը դրանից կտուժի. սա ինձ համար անթույլատրելի անպարկեշտություն է: Դա նույնն է, թե պահանջել ինքս ինձ համոզել, ինքս ինձ ենթարկել, կամ էլ հիմարությամբ մահանալ:
Դուք հորինեցիք մի ձև, վերապրուկի մի գրություն, որը համապատասխանում է հավատարմության այս անհամբերությանը: Ժառանգած խոստման, պահպանած հետքի ու վստահված պատասխանատվության գրություն:
Եթե ես հորինում էի իմ գրությունն ապա դա անում էի որպես հարատև հեղափոխություն: Յուրաքանչյուր իրավիճակում պետք է ստեղծել համապատասխան ներկայացման միջոց, հորինել յուրահատուկ իրադարձության օրենք, հաշվի առնել ենթադրելի կամ ցանկալի հասցեատիրոջը, ու միևնույն ժամանակ ձևացնել, թե իբր այդ գրությունը կորոշակիացնի այն ընթերցողին, ով կսովորի այն կարդալ («ապրել»), ինչը, բացի այդ, սովոր չէր ստանալ: Այլ կերպ որոշակիացված լինելով` հուսով ենք, որ նա դրանում կվերածնվի. օրինակ առանց որևէ անորոշության, փիլիսոփայության մասին պոետիկայի այդ լրացումները, կամ էլ նույնանությունների, անլուծելիության, լեզվի խորամանկությունների օգտագործումը, ինչը շատերն անորոշության մեջ կարդում են՝ անտեսելով նրանց զուտ տրամաբանական անհրաժեշտությունը:
Յուրաքանչյուր գիրք կանխորոշված մանկավարժություն է՝ կոչված ձևավորելու իր ընթերցողին: Մամուլն ու խմբագրությունը լցնող մասսայական արտադրության օրինակներն ընթերցող չեն ձևավորում. տեսիլային կերպով դրանք արդեն իսկ ենթադրում են ծրագրավորված ընթերցողին: Չնայած դրանք սպառվում են ձևավորելով շարքային ստացողին, որին արդեն իսկ նախօրոք ձեռք էին բերել: Ուստի, ինչպես ասացիք, հավատարմության մտահոգությունից ելնելով, հետք թողնելու պահին, կարող եմ ցանկացածի համար այն հասանելի դարձնել. չեմ կարող անգամ այն հասցեագրել հենց կոնկրետ ինչ որ մեկին:
Յուրաքանչյուր անգամ, ինչքան էլ որ ցանկանում են հավատարիմ լինել, ուրիշի եզակիությունը դավաճանելու ճանապարհին են, որին դիմում են: Ավելին, (a fortiori), երբ ընդհանուր թեմաներով գրքեր են գրում, գիտեն, թե ում մասին են խոսում, հնարում ու ստեղծում են ուրվապատկերներ, բայց, ըստ էության, դա մեզ այլևս չի պատկանում: Բանավոր, թե գրավոր այդ բոլոր ժեստերը մեզ լքում են, նրանք սկսում են գործել մեզանից անկախ, ինչպես մեքենաները, կամ ավելի ճիշտ՝ խամաճիկները, ինչը լավագույնս պարզաբանել եմ “Papier Machine” (Galilée, 2001) աշխատանքում: «Իմ» գրքի բաց թողնման (հրատարակման) պահին (ոչ ոք դա ինձ չի ստիպում) դառնում եմ, առկայծող մեկը, ինչպես այն անդաստիարակելի լուսապատկերը, որը երբեք չի սովորի ապրել: Հետքը, որը թողնում եմ, հուշում է մահվանս մասին`գալիք կամ արդեն պատահած, և միևնույն ժամանակ այն հույսի մասին, որն ինձ ապրեցնում է: Դա անմահության նկրտում չէ, այլ այդպիսին է կառուցվածքը: Այստեղ թողնում եմ մի խուրց թուղթ և հեռանում, մահանում եմ. անհնար է դուրս գալ այդ կառուցվածքից, այն իմ կյանքի մշտական ձևն է: Ամեն անգամ, երբ որևէ բան ինքնահոսի մատնեցի, գրության մեջ մահս տեսա: Ծայրահեղ փորձություն է, երբ բռնագրավում ենք չիմանալով, թե ումն է, ըստ էության, վստահված այն իրը, ինչը թողնում ենք: Ո՞վ է ժառանգելու և ինչպե՞ս: Գոնե ժառանգներ կգտնվե՞ն: Մի հարց, որն ավելի քան հրատապ է այսօր, քան երբևէ: Այն ինձ մշտապես զբաղեցնում է:
Այդ տեսանկյունից մեր տեխնո-մշակութային ժամանակաշրջանն արմատապես փոխվեց: Իմ սերնդակիցներն ու առավելապես ավելի վաղ սերնդի ներկայացուցիչները, սովոր էին պատմական որոշակի ռիթմին. հավատում էին գիտենալ, որ նման աշխատությունը, իր որակներից կախված, կարող էր կամ չէր կարող մեկ, երկու, կամ էլ նույնիսկ ինչպես Պլատոնի դեպքում 25 դարերի ընթացքում կենդանի մնալ: Բայց այսօր արխիվացման մոդալության արագացումը, ինչպես նաև դրա օգտագործումն ու ոչնչացումը, ձևափոխում են ժառանգության կառուցվածքն ու ժամանակայնությունը: Միտք խորհդածելու համար` պահպանման խնդիրը, ցավոք, իսկապես անկանխատեսելի ձևեր է ստանում:
Իմ տարիքում, այս թեմայի հետ կապված պատրաստ եմ լսել ամենահակասական ենթադրությունները. հավատացնում եմ Ձեզ, որ միաժամանակ ունեմ երկակի զգացում` մի կողմից, անհամեստ ու ժպտալով ասելու փոխարեն, նրանք ինձ չսկսեցին կարդալ, չնայած, անշուշտ, կան բազմաթիվ շատ լավ ընթերցողներ (աշխարհում, հավանաբար, մի քանի տասնյակ), ըստ էության, այս ամենը, հնարավորություն է ունենում ի հայտ գալ ավելի ուշ. բայց և մյուս կողմից, մահիցս 15 օր կամ մեկ ամիս անց ոչինչ այլևս չի մնա: Բացառությամբ գրադարանում պահպանվող մեկ տպագիր պարտադիր օրինակից: Երդվում եմ, ի սրտե հավատում եմ այս երկու ենթադրություններին միաժամանակ:
Այս հույսի կենտրոնում լեզուն է և նախևառաջ ֆրանսերեն լեզուն: Ձեր գործերը կարդալիս ամեն տողում զգացվում է այդ լեզվի նկատմամբ Ձեր ունեցած կիրքը: «Ուրիշի միալեզվությունը» (Galilée, 1996) աշխատության մեջ, հեգնանքով, հասաք ընդհուպ նրան, որ ինքներդ Ձեզ ներկայացրեցիք որպես «ֆրանսերեն լեզվի վերջին պաշտպանն ու պատկերազարդողը»…
Ինչն ինձ չի պատկանում, չնայած որ դա միակն է, որ տրամադրությանս տակ «ունեցա» (և դեռ ունեմ): Իհարկե, լեզվի փորձառությունը կենսական է: Մահացու, հետևաբար դրանում ոչ մի յուրօրինակ բան: Զուգադիպություններն ինձ դարձրին «անկախության պատերազմից» առաջ ծնված սերնդին պատկանող, Ալժիրից սերած ֆրանսիացի մի հրեա. որքան առանձնահատկություններ կան հրեաների և անգամ Ալժիրի հրեաների միջև: Մասնակիցը դարձա Ալժիրի ֆրանսիական հրեականության տարօրինակ տրանսֆորմացիային: Ծնողներիս ծնողները լեզվական, սովորութային և այլ առումներով դեռ շատ մոտ էին արաբներին:
Կրեմյոի դեկրետից[8] հետո (1870), 19-րդ դարի վերջին, դրան հաջորդող սերունդը բուրժուականացվեց: Չնայած որ ավերումների պատճառով (Դրեյֆուսի դատի[9] թեժ շրջանում) այդ սերնդի ներկայացուցիչները, գրեթե գաղտնի, ամուսնանում էին Ալժիրի քաղաքապետարանի բակում, տատիկս իր աղջիկներին մեծացնում էր որպես փարիզյան բուրժուաների (Փարիզի 16-րդ թաղամասին հատուկ վարքուբարք, դաշնամուրային դասեր…): Հետո եկավ ծնողներիս սերունդը` նվազ մտավորականներ, և հատկապես առևտրականներ՝ համեստ կամ ոչ այնքան, որոնցից ոմանք արդեն իսկ շահագործում էին այդ գաղութատիրական վիճակն իրենցից մայրաքաղաքային ականավոր դեմքեր երևակայելով` ունենալով տասը քառակուսի մետր տարածք զբաղեցնող գրասենյակ, առանց քարտուղարի, կարողանում էին Աֆրիկայի հյուսիսում վերաներկայացնել «Մարսելի բոլոր օճառները». ես քիչ գռեհկացնում եմ:
Այնուհետև գալիս է իմ սերունդը (գլխավորապես մտավորականներ՝ լիբերալ պրոֆեսորներ, դասավանդում, բժշկություն, իրավունք և այլն…): Ֆրանսիայում, 1962 թվականին, համարյա թե բոլորը: Հազիվ թե չափազանցնում եմ, որ ինձ հետ միասին, սկսվեցին այս «խառնածին» ամուսնությունները: Գրեթե ողբերգական, հեղափոխական, արտասովոր ու ռիսկային: Եվ ինչպես ես սիրում եմ կյանքը ու իմ կյանքը, սիրում այն, ինչն ինձ ձևավորել է, ու ծագումով ֆրանսիացի, սա այն է, ինչ ես սիրում եմ, որպեսզ մի օտարերկրացի, ով ընդունվեց, և ով իրենը դարձրեց այդ լեզուն, որպես իր համար միակ հնարավորը: Կիրք և էսկալացիա:
Ալժիրի բոլոր ֆրանսիացիները՝ հրեա կամ ոչ, կիսում են ինձ հետ այս միտքը: Մայրաքաղաքից եկածները միևնույնն է օտարական էին` կեղեքիչներ և նորմատիվ մտցնողներ, կարգավորողներ և խրատողներ: Դա մի մոդել էր, սովորույթ կամ հաբիթուս. պետք էր դրան հարմարվել: Երբ Մայրաքաղաքից (Métropole) ֆրանսիական շեշտադրությամբ պրոֆեսոր էր գալիս, նա ծիծաղի առարկա էր դառնում: Գործողությունների անընդհատական ու աստիճանական ծավալումը հենց սրանից է գալիս՝ ունեմ միայն մեկ լեզու և միևնույն ժամանակ այն ինձ չի պատկանում: Մի ինչ-որ արտասովոր պատմություն ինձ մոտ ավելի սրեց այդ ունիվերսալ օրենքի նկատմամբ ունեցածս վրդովմունքը` լեզու, որն ինձ չի պատկանում: Ոչ բնականորեն և ոչ էլ ըստ էության: Ահա թե որտեղից գաղութատիրական հարկահանության, սեփականության և պատկանելիության մտացածին բաները:
Ընդհանրապես, Դուք դժվարանում եք ասել «մենք» «մենք փիլիսոփաներս» կամ էլ օրինակ «մենք հրեաներս»: Սակայն, կախված նրանից, թե ինչպես է զարգանում նոր աշխարհակարգը, թվում է, թե ավելի ու ավելի քիչ եք ինքներդ Ձեզ ետ պահում ասելու «մենք եվրոպացիներս»: Արդեն իսկ «Մեկ այլ շրջան» (Galilée, 1991) գործում, որը գրվեց Ծոցի առաջին պատերազմի ժամանակ, ինքներդ Ձեզ ներկայացնում էիք որպես «զառամյալ եվրոպացի» կամ «խառնածին եվրոպացու պես մեկը»:
Երկու հուշում, առաջինը` ես իսկապես դժվարանում եմ ասել «մենք», բայց երբեմն ստիպված եմ ասել: Չնայած այս թեմային առնչվող ինձ տանջող բոլոր խնդիրներին, սկսած կործանիչ քաղաքականությունից ու Իսրայելի ինքնասպանությունից, և ինչ-որ չափով էլ սիոնիզմի (քանի որ Իսրայելն իմ աչքերում այլևս չի ներկայացնում հուդայականությունը, որն էլ իր հերթին չի ներկայացնում սփյուռքը ու ոչ էլ համաշխարհային կամ բնիկ սիոնիզմը, որը տարատեսակ էր ու հակասական: Բացի դրանից կան նաև քրիստոնեա ֆունդամենտալիստները, որոնք իրենք իրենց անվանում են ԱՄՆ իսկական սիոնիստներ: Նրանց լոբբինգի իշխանությունն ավելին է քան ամերիկյան հրեական համայնքինը, էլ չասած սաուդյանի մասին, ամերիկա-իսրայելական համատեղ քաղաքականության ուղղվածության մեջ), մի խոսքով, չնայած այս ամենին և ի թիվս իմ «հուդայականության» հետ կապված մի շարք այլ պրոբլեմների, ես այն երբեք չեմ ժխտի:
Որոշակի իրավիճակներում ես միշտ կասեմ «մենք` հրեաներս»: Միտքս ամենաշատ զբաղեցնող, այդպես տանջված «մենք»-ը, ինչին գրեթե ժպտալով անվանեցի «հրեաներից վերջինը»: Այն, ինչն Արիստոտելն ասում էր աղոթքի մասին (eukhè) ոչ ճիշտ է ոչ էլ սխալ: Սա է, մյուս կողմից, բառացիորեն աղոթք ասվածը: Հետևապես, որոշակի իրավիճակներում, առանց տատանվելու ասում եմ «մենք՝ հրեաներս», ինչպես նաև «մենք՝ ֆրանսիացիներս»:
Այնուհետև, աշխատանքիս հենց սկզբից, ու դրանում կլիներ նույնիսկ «դեկոնստրուկցիայի» էությունը, Վալերիի, Հուսերլի կամ էլ օրինակ Հայդեգերի կողմից քննադատության ժամանակակից ձևակերպումներում, ես խիստ քննադորեն էի վերաբերում եվրոցենտրիզմին: Ընդհանուր առմամբ դեկոնստրուկցիան մի նախաձեռնություն է, որն իրենից շատ բան էր ենթադրում, ողջ իրավասությամբ եվրոցենտրիզմին ուղղված անվստահության մի ժեստ: Երբ ինձ պատահել է ասել «մենք՝ եվրոպացիներս», դա իրավիճակային է ու շատ տարբեր. այն ամենը, ինչ եվրոպական սովորությամբ կարող է դեկոնստրուկցիայի ենթարկվել, չի խանգարում, որ հենց այն պատճառով, ինչ տեղի ունեցավ Եվրոպայում Լուսավորության դարաշրջանի պատճառով, այս փոքրիկ մայրցամաքի սահմանների փոքրացման ու ահռելի մեծ մեղավորության պատճառով, որն այսօր, ցավոք, թափանցում է իր մշակույթ (տոտալիտարիզմ, նացիզմ, ցեղասպանություններ, Շոա[10], գաղութատիրություն, ապագաղութատիրություն, և այլն) մեր աշխարհաքաղաքական իրավիճակում, Եվրոպան, մեկ այլ, սակայն միևնույն հիշողությամբ Եվրոպա, կարող էր (ամեն դեպքում դա իմ փափագն է) դեմ կանգնել միևնույն ժամանակ ամերիկյան գերիշխանության քաղաքականության (Ուոլֆովիցի, Չենիի, Ռամսֆելդի և այլնի զեկույցը) ու արաբա-իսլամական կրոնապետության՝ առանց Լուսավորության դարաշրջանի ու քաղաքական ապագայի (բայց եկեք չանտեսենք այս երկու ամբողջությունների հակասություններն ու տարասեռությունները, ու հանդես գանք այն մարդկանց հետ միասին, որոնք ընդդիմանում են այդ երկու մասերի ներքին կառուցվածքին):
Եվրոպան նոր պատասխանատվության յուրացման անհրաժեշտության առջև է կանգնած: Ես չեմ խոսում եվրոպական այնպիսի հանրույթի մասին, ինչպիսին որ այն կա կամ ուրվագծվում է ժամանակակից բազմաթիվ դեպքերում (նեոլիբերալ) և վիրտուալորեն այդքան շատ ներքին պատերազմներում վտանգված, այլ` գալիք Եվրոպայի մասին, որն իր ուղին է որոնում: «Աշխարհագրական» Եվրոպայում ու այլուր: Այն, ինչը հանրահաշվորեն անվանվում է «Եվրոպա» պետք է պատասխանատու լինի մարդկության ապագայի համար, մարդու միջազգային իրավունքի համար. երդվում եմ՝ սա է իմ հավատն ու իմ հավատքը: Եվ այս պարագայում չեմ վարանի ասել «մենք` եվրոպացիներս»: Խոսքը չի գնում ցանկանալ Եվրոպայի հիմնումը, ինչը կլիներ մեկ այլ ռազմական սուպերիշխանություն՝ պաշտպանելով իր շուկան ու հակակշիռ կազմելով մյուս զանգվածներին, այլ այն Եվրոպայի մասին, որը կցաներ ալտերգլոբալիզմի քաղաքականության նոր սերմը, ինչն ինձ համար միակ հնարավոր ելքն է թվում:
Այդ ուժն ընթացքի մեջ է: Անգամ եթե այդ շարժառիթները դեռևս խճճված վիճակում են գտնվում, կարծում եմ նրանց ոչինչ չի կանգնեցնի: Երբ ասում եմ Եվրոպա, հենց դա նկատի ունեմ. ալտերհամաշխարհային Եվրոպա, վերափոխելով միջազգային իրավունքի և ինքնիշխանության հայեցակարգն ու կիրառությունները: Եվ տնօրինելով ՆԱՏՕ-ից ու Միացյալ Նահանգներից անկախ իրական ռազմական ուժ, այնպիսին, որը ոչ հարձակողական է, ոչ պաշտպանական, ոչ էլ նախապաշտպանական, կմիջամտեր՝ չուշացնելով խառնվել աշխարհի գործերին ու կծառայեր նոր ՄԱԿ-ին, որի բանաձևերը վերջապես կպահպանվեին (օրինակ Իսրայելում, շատ շտապ, բայց և այլուր): Սա նույնպես այն հիմքն է, որտեղից սկսած, լավագույն դեպքում, կարող ենք մտածել աշխարհիկ որոշ պատկերների շուրջ, կամ էլ սոցիալական արդարության, որքան և եվրոպական ժառանգության:
(Ես հենց նոր ասացի «աշխարհիկ բնույթ»: Թույլ տվեք այստեղ բացել փակագծերը: Այն չի վերաբերում դպրոցում կրած գլխաշորին, այլ` «ամուսնության» քողին: Առանց վարանելու պաշտպանեցի Նոել Մամերի համարձակ ու ողջունելի նախաձեռնության նկատմամբ արտահայտած համաձայնությունս, անգամ եթե համասեռականների միջև ամուսնությունն այդ գեղեցիկ ավանդույթի օրինակն է, որի սկիզբն անցյալ դարում դրեցին ամերիկացիները «քաղաքացիական անհնազանդություն» (civil disobedience) անվան տակ. սա նշանակում է ոչ թե վիճարկել օրենքը, այլ օրենսդրական դաշտում ցուցաբերել անհնազանդություն հանուն ավելի լավ օրենքի՝ գալիք կամ արդեն իսկ գրված Սահմանադրության ոգուն կամ տառին համախատասխան: Այսպիսով, ես «ստորագրեցի» ներկայիս օրենսդրական բովանդակության տակ, որովհետև համասեռականների իրավունքների տեսանկյունից, իր ոգով ու տառով այն ինձ թվաց անարդար, կեղծավոր և երկիմաստ: Եթե ես լինեի օրենսդիր մարմնի ներկայացուցիչ, ապա քաղաքացիական ու աշխարհիկ կոդեքսում պարզապես կառաջարկեի «ամուսնություն» գաղափարի ու բառի վերացում: «Ամուսնությունը»՝ կրոնական, սուրբ, հետերոսեքսուալ արժեք է, ծնելու, հավերժ հավատարմության և այլ տեսակ խոստումներով պարուրված, աշխարհիկ պետության զիջումն է քրիստոնյա Եկեղեցուն, մասնավորապես իր մենամուսնությունում, որը ծագմամբ ոչ հրեա է (այն միայն անցյալ դարում էր հրեաներին եվրոպացիների կողմից պարտադրված և մի քանի սերունդ առաջ անպայման չէր հրեական Մահրեբում) ոչ էլ, ինչպես հայտնի է, մուսուլման: Ջնջելով «ամուսնություն» բառն ու կոնցեպտը, այդ երկիմաստությունն ու կրոնական և սուրբ կեղծավորությունը, որը ոչ մի տեղ չունի աշխարհիկ ստեղծման մեջ, այն կարող էինք փոխարինել պայմանագրային «քաղաքացիական միությամբ»՝ անսահմանափակ քանակի ընդհանրացված, լավացրած, նուրբ, ճկուն և սեռական զուգընկերների միջև հարմարեցված ընդհանուր համաձայնության պես մի բանով:
Ինչ վերաբերում է նրանց, որոնք, նեղ իմաստով, ցանկանում են «ամուսնությամբ» կապվել, ինչի հանդեպ հարգանքս շարունակում է մնալ նույնը, ապա դա կարող էին անել իրենց ընտրած կրոնական հեղինակության առաջ, ինչպես այն երկրներում, որոնք ընդունում են համասեռականների միջև ամուսնության եկեղեցական ծիսակարգով ճանաչված լինելու փաստը: Որոշներն այս կամ այն տարբերակով կարող էին միավորվել, ոմանք՝ երկու տարբերակի շուրջ, իսկ մյուսները ոչ աշխարհիկ, ոչ էլ եկեղեցական կանոնի շուրջ: Վերջ ամուսնական կյանքի մեջբերմանը: Սա ուտոպիա է, բայց ես արձանագրեցի ամսաթիվը:
Այն, ինչ ես կոչում եմ «կազմաքանդում» (դեկոնստրուկցիա), անգամ երբ այն ուղղված է Եվրոպայի ինչ-որ բանի դեմ, միևնույնն է, եվրոպական է. դա մի արդյունք է, Եվրոպայի ինքն իր նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքը, որպես այլակերպության արմատական փորձառություն: Լուսավորականության դարաշրջանից ի վեր Եվրոպան մշտական ինքնաքննադատության մեջ է, և այդ կատարելագործման ենթական ժառանգությունում կա ապագայի հնարավորություն: Առնվազն կցանկանայի հուսալ և հենց սա է ինձ մեջ սնում վրդովմունք դիսկուրսների նկատմամբ, որոնք վճռականորեն քննադատում են Եվրոպան, կարծեք թե միայն դա է իրենց հանցանքների վայրը:
Ինչ վերաբերում է Եվրոպային, ինքներդ Ձեզ հետ պատերազմի մեջ չե՞ք: Մի կողմից նշում եք, որ սեպտեմբերի 11-ի հարձակումները քանդում են ինքնիշխան ուժերի հին աշխարհաքաղաքական կարգը՝ այդպիսով ընդգծելով քաղաքական որոշակի գաղափարի ճգնաժամը, ինչը բնորոշեցիք որպես զուտ եվրոպական: Մյուս կողմից՝ սատարում եք եվրոպական մտքի նկատմամբ առկա այդ կապվածությունն ու, նախևառաջ, կապվածությունը միջազգային իրավունքի աշխարհաքաղաքացիական իդեալի նկատմամբ, որի մայրամուտը Դուք ճշգրտորեն նկարագրում եք: Կամ պահպանումը….
Ժակ Դերիդա. Պետք է իրականացնել աշխարհաքաղաքացիականի «փոխարինել» (Aufheben) (տես Ե՛վս մեկ ջիգ, համայն աշխարհի կոսմոպոլիտներ, Galilée, 1997): Երբ ասում ենք քաղաքական, օգտագործում ենք հունական բառը, եվրոպական հայեցակարգը, ինչը մշտապես ենթադրում է պետություն, polis ձևը՝ կապված ազգային տարածքի ու բնիկ լինելու հետ: Ինչպիսին են որ լինեն այս պատմության ներքին խզումները, քաղաքական հայեցակարգը շարունակում է գերիշխող տեղ գրավել, անգամ այն պահին, երբ բազում ուժեր ուղղված են այն մասնատելու: Պետության ինքնիշխանությունն այլևս կապված չէ տարածքի, հաղորդակցման տեխնոլոգիաների ու ռազմական ռազմավարություների հետ, և այս մասնատումն իրապես ճգնաժամի մեջ է դնում եվրոպական քաղաքական նախկին հայեցակարգը: Սա վերաբերում է և՛ պատերազմին, և՛ քաղաքացիական ու ռազմական տարբերակմանը, և՛ ազգային կամ միջազգային ահաբեկչությանը:
Բայց չեմ կարծում, որ պետք կլիներ թշնամական գործողությունների դիմել ընդդեմ քաղաքականության: Նույնն էլ ինքնիշխանության առումով, ինչը, ինձ թվում է, որոշ իրավիճակներում նպաստավոր է՝ պայքարելու համար, օրինակ, շուկայում, համաշխարհային որոշ ուժերի դեմ: Այստեղ ևս, խոսքը գնում է մի այնպիսի եվրոպական ժառանգության մասին, որը պետք է միևնույն ժամանակ պաշտպանել ու վերափոխել: Սա հենց այն բանն է, ինչ ասում եմ Խուլիգաններում (Voyous), (Galilée, 2003) ժողովրդավարության, որպես եվրոպական գաղափարի մասին, ինչը, միևնույն ժամանակ, երբեք բավարար ձևով գոյություն չունեցավ, և ամեն բան մնում է ապագային: Ու, իսկապես, Դուք մշտապես կվերագտնեք իմ մոտ այդ ժեստը, որի համար ես չունեմ վերջնական հիմնավորում, բայց նրանից, որ այդ ես եմ, այնտեղ, որտեղ կամ:
Ես պատերազմում եմ ինքս իմ դեմ. այո, դա այդպես է, Ձեր գուշակածից այն կողմ չեք կարող իմանալ, թե ինչ աստիճանի, ու ես հակասական բաներ եմ ասում, որոնք, ասենք, իրական լարվածության մեջ են գտնվում, ինձ կառուցում են, ապրեցնում և կսպանեն: Այդ պատերազմը, ես այն հաճախ դիտարկում եմ սարսափելի և տանջալի մի բան, բայց և գիտեմ, որ դա է կյանքը: Միայն հավերժական հանգստության մեջ կգտնեմ խաղաղություն: Ուստի չեմ կարող ասել, որ ընդունում եմ այդ հակասությունը, բայց և գիտեմ, որ այն, ինչն ինձ մնում է կյանքում և ստիպում հարց առաջադրել, ճիշտ այն է, ինչ Դուք հիշեցրեցիք. «Ինչպե՞ս սովորել ապրել»:
Վերջին երկու գրքերում (Աշխարհի վերջը. ամեն անգամ եզակի ու Խոյեր, Galilée, 2003) Դուք անդրադառնում եք փրկման այդ կարևոր հարցին, անիրական սգին, կարճ ասած՝ պահպանմանը: Եթե փիլիսոփայությունը կարող է բնորոշվել որպես «մահվան կանխմամբ մտահոգված» մի բան (տես Սպանել, Galilée, 1999), կարո՞ղ ենք արդյոք «կազմաքանդումը» դիտարկել որպես ողջ մնալու հարատև բարոյագիտություն:
Ժակ Դերիդա. Ինչպես արդեն սկզբում նշեցի, նաև ողջ մնալու փորձառությունից էլ առաջ, որն ես արդեն ունեմ, ասացի, որ ողջ մնալը, պահպանվելը առանձնահատուկ գաղափար է, որը սահմանում է անգամ այն բանի կառուցվածքը, ինչը մենք, եթե ուզում եք, կոչում ենք գոյություն, Da-sein[11]: Կառուցվածքաբանորեն մենք ողջ մնացածներ ենք՝ հետքի, կտակի այդ կառուցվածքով նշանավորված: Բայց, սա ասելուց առաջ, չէի ցանկանա ընթացք տալ մի մեկնաբանման, որի համաձայն ողջ մնալն ավելի շուտ մահվան, անցյալի կողմից է, քան՝ կյանքի, ապագայի: Ոչ, կազմաքանդումը մշտապես այոի, կյանքի հաստատման կողմից է:
Այն ամենն, ինչ ես ասացի, գոնե Քայլից սկսած (Լայնություններում, Galilée, 1986) պահպանման որպես կյանք-մահ հակամարտության բարդացման մասին, ինձ մոտ առաջացնում է կյանքի բացարձակ հաստատում: Ողջ մնալը դա կյանքն է կյանքից այն կողմ, ավելին քան կյանքը, և իմ խոսքը մահացու չէ, հակառակը, դա կենդանի մարդու հաստատումն է, ով նախընտրում է ապրել, հետևապես՝ մեռնելուց հետո էլ կենդանի մնալ, քանի որ վերջինս պարզապես այն չէ, ինչ մնում է, դա հնարավորինս հագեցած կյանքն է: Ինձ երբեք այդքան չի հետապնդել մահվան անհրաժեշտությունը, որքան երջանկության ու ուրախության պահերին: Ըմբոշխնել ու սգալ վրա հասնող մահը, դա ինձ համար նույն բանն է: Երբ վերհիշում եմ կյանքս, հակված եմ մտածել, որ հնարավորություն ունեցա սիրել կյանքիս նույնիսկ դժբախտ պահերը ու օրհնել դրանք: Գրեթե բոլորը, բացառությամբ մեկի: Երբ վերհիշում եմ կյանքիս երջանիկ պահերը, դրանք, իհարկե, նույնպես օրհնում եմ, բայց և միևնույն ժամանակ դրանք ինձ մահվան մտքին են տանում, մահվան, որովհետև այն անցավ, վերջացավ…
Հարցազրույցը՝ Ժան Բիրնբոմի
[1] Fonds monétaire international (Արժույթի միջազգային հիմնադրամ): (թարգմ.)
[2] Organisation mondiale du commerce (Առևտրի համաշխարհային կազմակերպություն): (թարգմ.)
[3] Group of Eight, (Մեծ ութնյակ): (թարգմ.)
[4] Organisation des Nations Unies (Միացյալ ազգերի կազմակերպություն, ՄԱԿ): (թարգմ)
[5] Հելեն Սիկսու (ծնվ. 1937թ.), ֆրանսիացի պոստստրուկտուրալիստ, գրող, գրաքննադատ, ֆեմինիստական գրականության տեսաբան: (թարգմ.)
[6] 1985թ. Լյուկ Ֆերիիի ու Ալեն Ռենոյի հետ հրատարակած «La Pensée 68» գրքում հեղինակները քննադատում են 68թ. մայիսյան դեպքերից հետո Պիեռ Բուրդիեի, Ժակ Լականի, Ժակ Դերիդայի ու Միշել Ֆուկոյի բռնած դիրքորոշումը: (թարգմ.)
[7] Ֆրանսիայում հեռուստատեսային լսարանի չափման գործիք: (թարգմ.)
[8] Սույն օրենքը ստորագրվել է Ազգային Պաշտպանության Կառավարության կողմից հոկտեմբրի 24, 1870թ., ֆրանս-պրուսական պատերազմի ժամանակ, որը ֆրանսիական քաղաքացիություն շնորհեց Ֆրանսիական Ալժիրում բնակվող մոտ 35.000 հրեաների: Անվանվել է ֆրանսիացի հրեա իրավաբան ու Արդարադատության նախարար Ադոլֆ Կրեմյոյի պատվին, ով օրենքի ընդունումից մեկ տասնամյակ առաջ հիմնել էր Հրեաների Համաշխարհային Ալիանս կազմակերպությունը: (թարգմ.)
[9] 1894թ., դեկտեմբերին Ֆրանսիայում տեղի ունեցած դատ և դրան հաջորդած սոցիալական կոնֆլիկտ (1896-1906), Գերմանական կայսրության օգտին ֆրանսիական շտաբի անդամ, ծագումով հրեա, կապիտան Ալֆրեդ Դրեյֆուսի լրտեսության գործով: Հասարակության մեջ հակասեմական տրամադրությունների ազդեցությամբ, կեղծված փաստաթղթերի հիման վրա մեղադրվեց ու դատապարտվեց ցմահ աքսորի, սակայն հետագայում ռազմական դատարանի կողմից արդարացվեց: (թարգմ.)
[10] Եբրայերենով շոա բառացիորեն նշանակում է աղետ և օգտագործվում է հրեաների կողմից նշելու վերջիններիս ուղղված գերմանացի նացիստների գործողություններն որպես նրանց՝ հրեաների էթնոսի բնաջնջմանը: (թարգմ.)
[11] Գոյություն ունենալ (գերմ.): (թարգմ.)
