Էմմա Մարգարյան
emma.margaryan1989@gmail.com
Իշխանության խնդիրը հասարակությանը մտահոգել է դեռևս մարդկության պատմության հնագույն ժամանակներից: Սկսած այն ժամանակներից, երբ սկսեցին ի հայտ գալ հասարակական կազմակերպության առավել պարզունակ ձևերը, մարդիկ սկսեցին բաժանվել իշխողների և իշխվողների: “Քաղաքականություն” տերմինը սկսել է Սոկրատի ժամանակներից, որը սահմանում էր, որ քաղաքականությունը դա ժողովրդին կառավարելու գիտությունն է: Մյուս կողմից 20 դարի ականավոր քաղաքական գործիչ ՈՒ. Չերչիլը գտնում էր, որ քաղաքականությունը դա ունակությունն է, կանխագուշակել իրադարձությունները, իսկ հետո գրագետ ձևով բացատրել, թե ինչու դա տեղի չունեցավ:
Մեր հասարակությունում իմ կարծիքով ԶԼՄ-ները ավելի շուտ մանիպուլյացիայի օբյեկտ են, քան ռեալ քաղաքական գործընթացներ ներկայացնողներ:
“Քաղաքական մանիպուլյացիա” հասկացությունը
Մանիպուլյացիան, դա թաքնված ղեկավարումն է, որը առկա է մարդկանց միջև ցանկացած փոխգործողության ժամանակ:
Քաղաքական մանիպուլյացիան, մի հայեցակարգ է , որը ընդգրկում է գովազդը, PR-ը, ընդհանուր առմամբ բոլոր այն կառույցները, որոնք արտադրում են մարդկանց մոտ կայուն սոցիալ-քաղաքական հայացքներ, խրախուսելով այս կամ այն քաղաքական գործունեությունը: Մաքիավելիի հետևորդ քաղաքագետները գտնում են, որ քաղաքականությունը մարդկանց մանիպուլյացնելու արվեստ է : Քաղաքական մանիպուլյացիան դա թաքնված ղեկավարումն է, մարդու քաղաքական գիտակցության և վարքի վրա, որի նպատակն է, որ անձը գործի համաձայն մանիպուլյատորների հետաքրքրություններին, և այս ամենը տեղի է ունենում քողարկված: Սովորաբար մանիպուլյացիա հասկացությանը տրվում է բացասական երանգավորում: Մենք կփորձենք խուսափել նման գնահատականից, և այն կներկայացնենք ավելի հանգիստ ձևով, չէ որ մանիպուլյացիան այս կամ այն ձևով առկա է ցանկացած հասարակությունում, սկսած հին ժամանակներից մինչև արդի ժամանակակից հասարակությունները: Ա.Ցուլաձեն գրում է.<Մանիպուլյացիանները լինում են անհրաժեշտ և օգտակար, սակայն ու՞ր է այն սահմանը, որտեղ ավարտվում է մանիպուլյացիայի օգտակար ազդեցությունը>: Այս հարցին դեռևս պատասխան չկա: Ակնհայտ է , որ այս երևույթը պահանջում է լուրջ ուսումնասիրություն:
Քաղաքական մանիպուլյացիայի որոշ առանձնահատկություններ և սկզբունքներ
Կարա Մուրզան իր “Գիտակցության մանիպուլյացիա” գրքում, տալիս է մանիպուլյացիայի մի քանի բնորոշումներ, որոնք կատարվել են տարբեր հեղինակների կողմից: Ըստ Ֆրանկի, մանիպուլյացիան դա հոգեկան ազդեցություն է, որը կատարվում է գաղտնի, հետևաբար, ի վնաս այն անձանց, ում դա ուղղված է: Իսկ Շիլլերը գտնում էր, որ մանիպուլյացիայի հաջողությունը երաշխավորված է , երբ մանիպուլյացվողը հավատում է , որ այն ամենը ինչ տեղի է ունենում, բնական է և անխուսափելի: Կարճ ասած մանիպուլյացիան պահանջում է կեղծ իրականություն:
Քաղաքական մանիպուլյացիայի բովանդակությունը , նպատակները և խնդիրները.
Քաղաքական մանիպուլյացիայի նպատակն է ստանալ, ներդնել և պահպանել իշխանություն: Ընտրական հաջողությունները անհնար է առանց հասարակության աջակցությամբ: Հետևաբար մանիպուլյատորների նպատակն է , ձևավորել ընտրողների մոտ որոշակի կարծիք, և խրախուսել նրանց կատարել ընտրություն տվյալ սոցիալական խմբի օգտին: Մանիպուլյացիա անողը պետք է գուշակի սոցիալական սպասումը և առաջարկի թեկնածուի կամ ծրագրի լավագույն կերպարը: Այսպիսով, նեղ իմաստով, քաղաքական մանիպուլյացիան դա ընտրական տեխնալոգիաների տեսություն և պրակտիկա է, ինչպես նաև ընտրարշավ անցկացնելու մեթոդիկա է: Իշխանություն ձեռք բերելու ռազմավարությունը պահանջում է այնպիսի տակտիկական խնդիրների լուծում, ինչպիսիք են ներգրավվել և պահպանել ուշադրություն, ինչպես նաև ստեղծել բարենպաստ իմիջ: Ամելինի համաձայն քաղաքական մանիպուլյացիան ներառում է հետևյալ քայլերը.
- Հանրության գիտակցության մեջ ցանկալի խմբի պարունակության մասին օբյեկտիվ տեղեկատվության ներդրումը:
- Հասարակական գիտակցության հիվանդ կետերի վրա ազդեցությունը, առաջացնելով վախ, անհանգստություն և ատելություն:
- Հայտարարված և թաքնված մտադրությունների իրականացում, որին հասնելու համար մանիպուլյացիա կատարողը կապում է հասարակական աջակցությունը իր դիրքորոշման հետ:
Հարկ է նշել, որ առաջին պարբերությունը վերաբերում է քաղաքական մանիպուլյացիայի խնդիրներին, երկրորդը` մեթոդներին, իսկ երրորդը` նպատակին:
Քաղաքական մանիպուլյացիայի բոլոր միջոցները հիմնված են զանգվածային գիտակցության մեջ սոցիալական առասպելների ստեղծմանը և իրականացմանը, այսինքն գաղափարների, մանիպուլյացիա կատարողների շահերի հաստատումը, ընդունելով , որ մեծամասնությունը հավատում է այդ ամենին: Կարող է թվալ, որ կույր հավատի դարաշրջանի առասպելները վաղուց գնացել են, բայց ամենօրյա քաղաքական պրակտիկան ցույց է տալիս, որ դա այդպես չէ: Ինչպես գրում է Կասիերը. <եթե ժամանակակից մարդը չի հավատում բնական մոգությանը, ապա նա անկասկած համագործակցում է սոցիալական մոգության մի քանի տեսակի հետ >: Նոր քաղաքական առասպելները ստեղծվում են ճշգրիտ ծրագրով, համապատասխան անձնական ու մարդկանց սոցիալական հոգեբանության, և մոնիպուլյացիա կատարողների նպատակին համաձայն: Է. Ֆրոմը պնդում է, որ քաղաքական մանիպուլյացիան զրկում է անձին ստեղծելու աշխարհի մասին լիարժեք պատկերացում, փոխարինելով այն վերացական խճանկարով: Հարկ է նշել, որ քաղաքական մանիպուլյացիան ծառայում է ոչ միայն հասարակության աջակցությունը ստանալ ընտրությունների ժամանակ կամ էլ սոցիալական ցնցումների դեպքում, այլ նաև հասարակության ամենօրյա կայուն կառավարման համար:
Նախընտրական քարոզարշավի ընթացքում պետք է մշտապես վերահսկել մրցակիցներին, վերլուծել նրանց վարքը, մարտավարությունը, բառերը և շարժումները: Թեկնածուի նախընտրական քարոզչության խնդիրներից է սեփական իմիջի ստեղծումը, պետք ստեղծել կերպար, որը բնակչության կողմից ընդունված կլինի, կոչընչացնի ուրիշներին, մրցակիցների հարձակումներից կպաշտպանի: Քաղաքական խորհրդատուն պետք է իմանա իր առջև դրված խնդիրները, ի՞նչն է մոտիվացնում մարդկանց մասնակցել քաղաքական կյանքին: Ի՞նչ հոգեբանական գործոններ և մեխանիզմներ են ազդում քաղաքական առաջնորդի կերպարի ձևավորման վրա: Ո՞րն է այդ իմիջի կառուցվածքը: Տնօրենների խորհրդի կենտրոնի քաղաքական անդամ Е. Егорова գտնում է, որ իմիջը ստերեոսկոպիկ գնդակ է, որի մեջ կան շատ, շատ տարբեր դրվագներ: Դրվագների շարքում հետևյալն ենք առանձնացնում` քաղաքական գաղափարախոսությունը, քաղաքական գործչի անձնական որակները, խարիզման, կրթությունը, աշխատանքային փորձը և այլն: Հետաքրքրական է, որ հասարակության բավականին քիչ տոկոսն է քվարկում հիմնվելով գաղափարախոսության վրա: Մեծամասնությունը տեսնում է քաղաքականության մեջ ոչ թե գաղափարախոսությունը, այլ անձին: Հետևաբար անհրաժեշտ է վերլուծել հասարակական նախապատվությունները, որպեսզի որոշել, թե ինչ տեսակ անձ է պահանջվում հասարակության զարգացման տվյալ փուլում: Այսինքն մենք պետք է բացահայտենք իրական թեկնածուի իրական պատկերը, ինչպես նաև բացահայտել գոյություն չունեցող թեկնածուի կերպարը, որի համար մարդիկ պատրաստ են քվեարկել: Ռազմավարությունը կայանում է հետևյալում, առաջին թեկնածուից պետք ստեղծել երկրորդը:
Իմիջի ստեծման գործընթացում առանձնացնում ենք հետևյալ փուլերը.
- Թեկնածուի ճանաչումը բնակչության մեջ:
- Խոչընդոտների վերացումը նրանց և ընդունող գիտակցության միջև:
- “Օբյեկտի” միտումը փոխազդել, աջակցել տվյալ թեկնածուին:
Այս փուլերը չեն կարող անտեսվել որպես ուղղակի ագիտացիա: Սկզբում թեկնածուի կերպարը պետք է տեսանելի լինի, այնուհետև մրցակիցներից առանձնացնել, և միայն հետո բացահայտ կերպով խրախուսել մարդկանց աջակցությունը:
Նախընտրական քարոզչության թույլատրելի ձևերը որոշում են “Հայաստանի Հանրապետության ընտրական օրենսգրքով”, դրանք են` հասարակական բանավեճերը, դիսկուրսները, կլոր սեղաները, մամլո ասուլիսները, հարցազրույցները, ելույթները, քաղաքական գովազդները: Բնակչության հետ հանդիպման ժամանակ, պետք է հաշվի առնել պոտենցիալ ընտրազանգվածի անհատական և սոցիալական հոգեբանությունը: Մեկ թեման և ազդանշանը տեղին է օրինակ ուսանողների հետ հանդիպման ժամանակ, մյուսը զինվորականների դեպքում և այսպես շարունակ: Ընդհանուր առմամբ դժվար է խոսել <Սպիտակ տեխնալոգիաների> մասին, քանի որ մաքուր ընտրական տեխնալոգիանները վերաբերում են ուտոպիայի ոլորտին, և այստեղ մանիպուլյացիան առանց որևէ թաքնված տարրերի ազդեցության անհնար է: Երբեմն դժվար է հասկանալ, թե սա <մաքուր>, թե <կեղտոտ նյութ> է: Օրինակ 2000թ. նախագահական ընտրությունների ժամանակ Վ. Պուտինի շտաբը Գ. Պավլովսկու գլխավորությամբ, պատրաստել էին հարցազրույց Մոսկվա քաղաքի սեռական փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների հետ, որտեղ խոսքը գնում էր Գ. Յավլինսկայի մասին: Իրենց հերթին Գ. Յավլինսկու շտաբը պատասխանեց իրենց սյուժետով, որտեղ Վ. Պուտինի անունը կապվում էր նացիստների հետ: Հայաստանի Հանրապետությունում նույնպես կարելի է տեսնել նմանատիպ օրինակներ` 2007թ. նախագահական ընտրությունների ժամանակ Ա. Բաղդասարյանը ամբողջ քարոզարշավի ժամանակ հայտարարում էր, որ ինքը ընդիմություն է, սակայն ընտրություններից հետո, երբ ընդիմություննը իրենց միանալու առաջարկ արեց, նա մերժեց ու միացավ արդեն հաղթանակած ուժին` հանրապետական կուսակցությանը և նրանց հետ կազմեց կոալիցիա: Այսինքն նա ի սկզբանե մանիպուլացնում էր իր ընտրազանգվածին, և այդ ժամանկ չմիանալով ոչ մի թեկնածուին, նա ուղղակի ապակողմնորոշեց լսարանին, ձայներ խլեց այլ թեկնածուններից իր օգտին: Եվ այստեղ տեղին է ասված` մասնատիր, որ տիրես սկզբունքը: Եվ հաճախ “սև” և “սպիտակ” PR –ի միջև սահման անկացնելը բավականին դժվար է:
Օրենքով սահմանված քաղաքական մանիպուլյացիա Այստեղ խոսքը գնում է ոչ միայն հակաօրինական քաղաքական մանիպուլյացիանների մասին, այլև նրանց մասին, որոնք չեն հակասում գործող օրենսդրությանը, այնուամենայնիվ, <մաքուր> համարվել չեն կարող, առնվազն բարոյական տեսանկյունից ելնելով: Այսպիսով դիտարկենք քաղաքական մանիպուլյացիայի հիմնական տեխնիկաները, որոնցից շատերը օգտագործվել են 2007թ. <Միացյալ Ռուսաստան> կուսակցության նախընտրական քարոզչության ժամանակ, ինչպես նաև այս տեխնիկաներից շատերը նաև օգտագործվում է Հայաստանում նախագահական ընտրությունների նախընտրական քարոզչության ընթացքում:
Պետական կառավարում <Վարչական ռեսուրսը> կարող է արտահայտվել ուղղակի ճնշմամբ ընտրողների վրա քվեարկել այս կամ այն թեկնածուի օգտին: Հաճախ ինքնակառավարման մարմինների տրամադրության տակ են լինում հեռացնել կամ արգելել քարոզարշավի տեղադրումը/վահանակները, պաստառները, և այլն/: Մրցակիցների վրա ճնշում գործադրելու համար ներգրավվում են ոստիկանությանը, հրդեհի աշխատակիցներին, սանիտարական և համաճարակաբանական հսկողություն են սահմանում, այս ամենի վառ օրինակ է ՀՀ-ում Մարտի 1-ի իրադարձությունների ժամանակ ոստիկանների կողմից կատարված ճնշումը ցուցարարների վրա: Կառավարությունը ընտրություններից առաջ ստեղծում է պատրանք սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի բարելավման հետ կապված, որը խրախուսում է բնակչությանը պահպանել իշխանությունը: Իշխանությունները իրենց զինանոցում ունեն այնպիսի մեթոդներ, ինչպիսիք են ` մոբիլիզացնել ֆինանսական և կազմակերպչական ռեսուրսները, օրենքների ընտրովի կիրառումը, ընտրական օրենքների մանիպուլյացիան, բյուջետայի միջոցների վերաբաշխումը, ռազմական ճնշումը, անձնակազմի փոփոխությունը, տեղեկատվական տարածության դոմինանտությունը, հնարավորությունը կեղծել ընտրությունները և այլն:
Կաշառակերություն ընտրողների նկատմամբ. Երբ ընտրողները անկախ են թեկնածուից հնարավոր է կաշառակերության մի քանի ձևեր: Ընտրողներին, հատկապես թոշակառուներին, առաջարկվում է զեղչված կամ իջեցված գներով ապրանքներ և բժշկի ծառայություններ: Թեկնածուները բարեգործական ակցիաններ են կազմակերպում աղքատների և արտոնյալնների համար, թոշակառունների համար ճաշկերույթ են պատրաստում, նվերներ են հանձնում, դեղեր, սննդային փաթեթներ: Որպես կանոն, այս ամենը ուղղված է ներգրավվելու տարեցների համակրանքը, որոնք ընտրողների ամենաակտիվ խումբն են: Օգտագործվում է անմիջական ընտրակաշառք/”մարդասիրական օգնություն”, նվերներ/, ձայների քանակը գնվում է գումարով կամ ուտելիքով: ՀՀ-ում այս ամենը ակնհայտ առկա է ընտրությունների ժամանակ, և նախընտրական քարոզչության ժամանակ թեկնածուները զբաղված են լինում կաշառք բաժանելով իրենց ընտրողներին:
Դիմումը էմոցիաներին. Մարդիկ, որպես կանոն, քվեարկում են սրտի ձայնով, սա հատկապես վերաբերվում է կանանց: Դրա համար մանիպուլյացիայի հիմնական թիրախներից մեկը վերաբերվում է մարդկային հույզերի ոլորտին: Զգացմուքները ավելի մոտ են կանգնած մակերեսին, նրանք ավելի հեշտ են արթնացվում, և ավելի դժվար են կեղծվում: Որպեսզի խաղալ զգացմունքների վրա, հարկավոր չեն տրամաբանական հաշվարկներ: Երբեմն մանիպուլյացիա կատարողի բավականաչափ համոզիչ տոնը և արտաքին տեսքը համոզում է մարդկանց հավատալ նրանց խոստումների և գնահատականների “մաքուր” լինելու մեջ: Այս ամենի օրինակ է, 2007թ. ՀՀ-ում Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հռետորական տոնը, համոզիչ արտաքինը, և ամբողջ քաղաքական ընտրապայքարի ընթացքում նրա մեջբերումները “Մահվան տեսիլ” բանաստեղծությունից ստեղծում էր այնպիսի մի իրավիճակ, որ թեկնածուն պատրաստ է զոհաբերել իր անձը հանուր երկրի բարեկեցությանը, և այսպիսիով ազդելով ընտրողների էմոցիաների վրա:
Նմանակել ԶԼՄ-ների իշխանությունը. Ամենամեծ հնարավորություները գործողությունների առումով ապահովում է ընտրությունների վերջին օրը, կամ քվեարկության օրը, այս ժամանակ սովորաբար օգտագործում են բացահայը <սև> նյութ, որը զրկում է մրցակցին պաշտպանվել/արդարացնել իրենց/ ընտրողների ներկայությամբ: <Սև PR>-ի զինանոցում օգտագործում են նմանատիպ տեխնիկաներ` մրցակցի անունով սննդամթերքի փաթեթի բաշխումը, գիշերային զանգերը, առաջարկելով ծանոթանալ թեկնածուի հետ, քարոզչություն դռնից դռնից, անձնական նամակներ թեկնածուի կողմից մահացած մարդկանց անուներով, նյութերի տեղադրումը անհամապատասխան վայրերում /բնակարանների դռների վրա/, մրցակցի կարգախոսների գեղանկարչությունը տների, ցանկապատերի վրա, հաղորդագրություն ուղարկել ընտրողներին, իբր թե տվյալ թեկնածուն հանել է իր թեկնածությունը , նմանատիպ իրավիճակ գրանցվել է նաև ՀՀ-ում և այլն:
Նեյրոլեզվական ծրագրավորում. Սա արդյունավետ միջոց է փոխել մարդու կարծիքը ի օգուտ մանիպուլյատորի: Արդյունավետ է մրցակցի հայատարարությունները և գործողությունները ծաղրի առարկա դարձնելը: Հետո բավականին երկար ծաղրանքը մարդկանց մոտ ստեղծում է ոչ լուրջ և հեռուն չգնացող թեկնածուի կերպար: Սա հզոր միջոց է, եթե թեկնածուին ծաղրեցին և ծիծաղեցին նրա վրա, ապա դժվար թե հասարակության մեջ նրան ընդունեն որպես լուրջ թեկնածու և քվեարկեն նրա օգտին, մեր պարագայում դրա վառ օրինակ կարող են լինել Տ. Կարապետյանը, Դ. Հակոբյանը, որոնք արդեն իսկ հասարակության աչքում կորցրել են իրենց ազդեցիկ թեկնածուի կերպարը, և նրանց արդեն ասոցացնում են ոչ լուրջ քաղաքական գործչի կերպարի հետ, և ընտրողները սկսում են չվստահել նմանատիպ պերսոնաժների: Այս միջոցի ազդեցությունը հիմնվում է նրա վրա, որ քաղաքականության սուբյեկտի առանձին արտահայտություններն ու վարքի տարրերը ծաղրելու արդյունքում վերջինիս նկատմամբ անլուրջ վերաբերմունք է ձևավորում, որն ապագայում նաև տարածվում է նրա հետագա հայացքների ու արտահայտությունների վրա: Դա ի վերջո հանգեցնում է տվյալ սուբյեկտի <անլուրջ և անիրազեկ> իմիջի ամրապնդմանը, որի առաջարկներն ու ծրագրերը արժանի չեն ուշադրության:
Վիրտուալ մրցակցի սկզբունքը. Պայքարել ոչ թե իրական այլ կեղծ մրցակցի դեմ, հետաքրքրական է , որ մտածված թշնամին կարող է թվալ ավելի լուրջ մրցակից: Բացի այդ թշնամու կերպարը կառուցվում է արդեն առկա սցենարով, և իրական մրցակիցը չի իմանում ի՞նչին և ի՞նչպես պատասխանի: <Վիրտուալ մրցակցի> սկզբունքը կարող է արդյունավետ լինի մի թեկնածուի համար, ով տիրապետում է տեղեկատվական և վարչական իշխանության, բայց չի օգտագործում իրական համաժողովրդական աջակցությունը:
Անհանդուրժելիության ավելացման սկզբունքը. Պարտադիր չէ, որ մրցակցի մասին ձգտել հորինել մի վատ բան: Գարշելի գործիչները ավելի հեշտ են ուշադրություն գրավում, և նրանք ի վիճակի են վախեցնել ընտրողների որոշակի մասի ողջ շարժումը ամբողջությամբ:
“Փոխանցումը անտերության” սկզբունքը. Այստեղ մրցակիցը փորձում է ցույց տալ արհամարանքը ընտրողների նկատմամբ, օրինակ անպատասխանատու հանդիպումը մարդկանց մի փոքր խմբի հետ հատուկ ընտրված տգեղ դրվագներով: Իրավիճակ, որտեղ ընտրողներին ակնհայտ անտեսում են, կարելի է շատ հեշտ կազմակերպել:
Մարդիկ քո դեմ են. Ընտրողների վրա մեծ ազդեցություն ունի այնպիսի մարդկանց ցուցադրումը, ովքեր հիասթափված են տվյալ թեկնածուից: Այս ամենը ընդունվում է որպես <թշնամին հայրենի քաղաքից>, վկա անձը գիտի թեկնածուին ավելի մոտիկից: Օրինակ կարող ենք հաղորդագրություն վերարտադրել մրցակից թեկնածուի ցանկացած բարեգործական գործողության համար, և ամեն օր տարածել այն փոստարկղերով: Երբեմն այս էֆեկտին հասնում են մրցակցի վատ մտածված քարոզչության շնորհիվ <այսպես կոչված Բումերանգի էֆեկտը> :
Մրցակցին “կլոնավորելու” մեթոդը. Օրենսդրական տեսակետից այս մեթոդը կատարյալ է, այնուամենայնիվ “թեկնածուների կլոնավորումը” վատ համբավ ունի: Մեկ այլ թաղամասում առաջադրվում է թեկնածուն, նույն ազգանունով, երբեմն նույնիսկ նույն անունով և հայրանունով, որը կրում է մրցակիցը: Ընտրազանգվածի հակաուղղվացությունը արտահայտվում է նրանով, որ քարոզչությունը ընթանում է աջակցելով ազգանունը: Առավել շահավետ է այս տեսանկյունից թեկնածուների անունների տեղաբաշխումը քվեաթերթիկում, այսինքն, որ զույգի անունը դրվի առաջին տեղում: Օրինակ ՀՀ-ում 2003թ-ի Ազգային Ժողովի ընտրություններին մասնակցում էին և հիմնական ընդդիմադիր ուժ հանդիսացող <Արդարություն> դաշինքը, և երիտասարդական <Արդարություն> հասարակական- քաղաքական կազմակերպությունը: Ընտրազանգվածի ապակողմնորոշումը հարուցվում է նրանով, որ քարոզչությունն ընթանում է անվան կամ ազգանվան օգտին: <Կլոնավորման> նպատակը ոչ թե նմանակի հաղթանակն է , այլ <օրիգինալից> ձայներ խլելը: Այս տեխնիկայի արդյունավետության համար ամենաշահավետը ընտրաթերթիկում թեկնածուների անունների այնպիսի դասավորվածությունն է, որտեղ նմանակի անունը ավելի շուտ է նշված, քան <օրիգինալ> մրցակցինը:
Ներթափանցումը թշնամու ճամբար. Թեկնածուի մարդիկ գալիս են մրցակցի շտաբ, և առաջարկում են ծառայություններ մատուցել` ստորագրություններ հավաքելով: Հետագայում փորձը ցույց կտա, որ ստորագրությունները, որ հավաքվել է կամավորների կողմից, կեղծվում են: “Սև” տեխնալոգիաների մեջ կան այնպիսիները, որոնք ուղղված չեն հակառակորդին վարկաբեկելուն, այլ հակառակը ուղղված են մեծացնելու <մեր թեկնածուի> ժողովրդականությունը: Այս նպատակով տարածվում են կեղծ հաղորդագրություններ թեկնածուի սպառնալիքների մասին, տեղադրվում է լսելու սարքեր թեկնածուի շտաբի գրասենյակներում, ընտրողների շրջանում թեկնածուին աջակցումը դառնում է համաժողովրդական: Ակնհայտորեն անհեթեթ մեղադրանքները փոխանցվում են թեկնածուի հասցեին:
Օգտագործված գրականության ցանկ
- Авченко В., «Теория и практика политических манипуляций в современной России», дипломная работа, ДВГУ, Владивосток, 2002
- Харитонова В. “Политическое манипулирование на примере предвыборной кампании 2007 партии «Единая Россия» или медвежье «шоу» в российской политике” 2008
- Кара мурза С. “Манипуляция сознанием” М.; Эксмо, 2009.
