Կյանքը պատմությունից հետո. հարցազրույց Ֆ. Ֆուկույամայի հետ

Բնօրինակը տե՛ս հղումով

Թարգմանեց՝  Արևիկ Համբարձումյան

Վերջին հաշվով շուկան ոչ բոլոր հարցերին է պատասխանում: Հետազոտող Ֆրենսիս Ֆուկույաման պատմում է, թե ինչու է մշակույթը այսքան էապես, բայց անշոշափելի կերպով ազդում մեր բարեկեցության վրա:

“Rand” կազմակերպության Վաշինգթոնյան գրասենյակը, զարմանալի հանդարտ մի վայր է, որն ավելի շատ նման է համալսարանի նեղ միջանցքների, քան հեղինակավոր,  քաղաքական կենտրոնի: Rand –ի Ավագ վերլուծաբան Ֆրենսիս Ֆուկույաման խաբուսիկորեն համեստ է. նրա առաջին գիրքը` «Պատմության ավարտը և վերջին մարդը» մի քանի տարի առաջ մի որոշ աղմուկ բարձրացրեց, ամենավերջինը «Վստահություն սոցիալական էֆեկտիվության և ծաղկման ստեղծում», նույնպես զանգվածային շահերի հունին հետևելու ունակություն է դրսևորում:

  Ֆուկույամային քննադատել են հաղթականության համար, քանզի նա իր «Պատմության ավարտում» վիճարկում է պնդումը, որ պատմությունը, ինչպես այն սահմանում էին Հեգելը և Մարքսը իբրև թե ավարտվել է սառը պատերազմով: Նրա փաստարկների էությունն այն է, որ այն ավարտվել է ոչ թե պրոլետարիատի հեղափոխությամբ, այլ լիբերալ ժողովրդավարության և շուկայական տնտեսության հաղթանակով: «Վստահությունում» Ֆուկույաման դուրս է բերում այդ համակարգի որոշ հակասություններ, նշում է «ժառանգական էթնիկ սովորույթի» կարևորությունը տնտեսական բարեկեցության համար, քննարկում է վստահության մշակութային բնութագրիչների «սոցիալական կապիտալ» ծնելու փաստը, որոշում է միասին, հանուն ընդհանուր նպատակի աշխատելու մարդկային ունակությունը:

 “World Link” ամսագրի թղթակիցը Վաշինգթոնում հանդիպել է պարոն Ֆուկույամայի հետ, որպեսզի քննարկի ընթերցողների կենդանի հետաքրքրությունն առաջացնող այդ հարցերը:

Ստորև ներկայացվում է Սյուզան Գրինբերգին տրված Ֆրենսիս Ֆուկույամայի հարցազրույցը (“World link”, “Davos Special Issue”, հունվար-փետրվար 1996)

-Դուք դժգոհում էիք, որ ձեր առաջին գիրքը ճիշտ չեն հասկացել:

– Ամենամեծ խնդիրն այն է, որ մարդիկ չիշտ չեն մեկնաբանում իմ փաստարկների նպատակը: Ջեյմս Ֆելոզը, “Athlantic Monthly” ամսագրից, այս տեսակետից տիպիկ էր: Նա ասել է, որ ես ներկայացրել եմ աճի այլընտրանքային մակրոտնտեսական մոդել, թեպետ նույնիսկ տնտեսագետներն են հասկանում աճի ոչ մշակութային աղբյուրները: Ես երբեք չեմ  փորձել բացատրել ժամանակակից ամբողջ տնտեսության հիմքը: Ենթադրում եմ, որ հիմքը ճիշտ է, աճի առկա մոդելները բավականին ճշգրիտ են, իսկ քաղաքականության կարգադրությունների հետ ես հիմնականում համամիտ եմ: Բայց անգամ իբրև ենթադրություն ժամանակակից ոչ դասական տնտեսագիտությունում որպես հաշվարկային մոդելներ են վերցվում աշխարհում դիտարկվող աճի միայն 70%-ը, չնայած որ մնացորդը նույնպես նշանակալի է: Այդ մնացորդը բացատրություն է պահանջում մշակութային մակարդակում, չի կարելի մշակել տեսություններ, որոնք կարող են էմպիրիկորեն ստուգելի լինել այդ նույն մակարդակում:  Ահա թե որն է պատմության ավարտի իմաստը: Մենք հասկանում ենք ժամանակակից հասարակությունը կազմակերպող սկզբունքների կարևորությունը: Կարգավորումը հնարավոր է, բայց էությունը` լիբերալ ժողովրդավարությունը և կարգավորվող շուկաները, այլևս չի ենթարկվում հասկացողությանը: Դա նշանակում է շահի տեղաշարժը տվյալ կարևոր գործոններից մնացորդներին, որտեղ կարևոր է սոցիալական կապիտալը: Երկրորդ ընդհանուր սխալը, երբ իմ տեսությունը հայտարարում են իմաստ չունեցող, քանի որ թվերը ցույց են տալիս, որ ցածր վստահություն ունեցող երկրները կարող են զարգանալ նույնքան արագ, որքան բարձր վստահություն ունեցող երկրները: Ես հստակ նշել եմ, որ վստահությունը չի հանդիսանում կարևոր գործոն համախառն ներքին արդյունքի ամբողջության  աճի կանխատեսման համար: Վստահության դերն է օգնել հասկանալ աշխատանքի գլոբալ բաժանումը. Օրինակ, ինչու պետք է ցածր վստահություն ունեցող հասարակություններում, ֆրանսիականի նմանությամբ, որտեղ մասնավոր սեկտորը ունակ չէ կատարել այդ դերը, պետությունը ձեռնամուխ լինի մեծ կազմակերպությունների ստեղծմանը:

–Արդյո՞ք Փարիզի վերջին ճգնաժամը վկայում է ձեր գրքի` Ֆրանսիայում կառավարության և ղեկավարվողների միջև անդունդի վերաբերյալ թեզը:

-Ֆրանսիական ժողովրդավարությունը միշտ անկատար է եղել, իսկ վերջին ճգնաժամը տեսանելիորեն բացատրում է դրա պատճառները: Այստեղ Վաշինգթոնում, կառավարությունը արգելափակել է հիմնարկների աշխատանքը, որովհետև բյուջեում փակուղի է առաջացել: Ֆրանսիական կառավարությունը ընդունակ է էլ ավելի կոշտ միջոցառումների. այնտեղի օրենսդրական մարմինները ոչինչ չեն քննարկում, այլ միայն հարձակվում են մեկը մյուսի վրա: Արդյունքում բոլորին մի հարց է հետաքրքրում. «իսկ մենք, նրանք ովքեր ընտրել են ձեզ»: Իմ խոսքերը չեն, որ ողջ ֆրանսիական պատմությունը իրենից ներկայացնում է մի ծայրահեղությունից՝ իշխանության հիպերկենտրոնացում, մեկ այլ ծայրահեղություն՝ չափազանց ապակենտրոնացում:

– Ինձ հետաքրքրեց Իտալիական և չինական հանրույթների օրինակով ընտանեկան բիզնեսի գերակայության և կորուպցիայի միջև կապը:

– Ինձ զանգահարեցին մի քանի իտալացի լրագրողներ: Ես թշնամանք էի ակնկալում, բայց նրանք ասացին, որ գիրքը ճշգրիտ կերպով նկարագրում է իտալական քաղաքականությունը, որտեղ շնորհիվ ընտանիքից դուրս հասարակական էթիկային տրվող ցածր նշանակության բարձր է կոռուպցիայի աստիճանը: Տնտեսական հաջողությունը կախված է ընտանիքից, և պետությունը դերևս օգտագործում է դա: Այդպիսի իրադրությունը բնութագրական է նաև ողջ Լատինական Ամերիկայի համար: Գոյություն ունի բարոյական կանոնների երկու առանձին շարք . ընտանիքի համար և «փողոցի» համար, որի նշաձողը շատ ավելի ցածր է: Եթե դուք ընտրյալ եք որևէ հասարակական հաստատությունում, ապա ձեր առաջին բարոյական պարտավորությունը ընտանիքի համար գողանալն է: Այս տեսությունը կիրառելի է նաև արևելյան Եվրոպայում, որտեղ նույնիսկ ասացվածք կա, որ եթե դուք չեք գողացել պետությունից, ապա գողացել եք ձեր ընտանիքից: Մարդիկ այնտեղ էլ հակված են մեծ պասիվության հասարակական ոլորտում: Նախկին կոմունիստական երկրների, այդ թվում Ռուսաստանի ապագան ավելի շուտ նման կլինի իտալական մոդելին, քան ցանկացած այլ մոդելի. թույլ, ոչ էֆեկտիվ պետություն և թույլ կազմակերպված, անկայուն կառավարությունների և «կարգ ու կանոնի» հարկադրման միջև հավասարակշռող քաղաքացիական հասարակություն, որը միևնույն ժամանակ ամրապնդում է հանցագործ խմբավորումները:

  Ես առաջարկեցի իմ գրքի համաձայն ուսումնասիրել նախկին կոմունիստական աշխարհը, քանզի ինձ թվում է, որ մշակութային գործոնները բացատրում են անցումային շրջանի շատ հետագծեր: Ամբողջատիրությունը ենթադրում էր այդ հասարակությունների միասեռությունը, բայց ներքուստ դրանք բոլորը տարաբնույթ են: Առավել մեծ հաջողությունների հասել են այն երկրները, որոնք Լիտվայի նման, իսկույն և ամենալուրջ մտադրություններով ոչ կոմունիստական առաջնորդներին անվանեցին «գյուղացիներ[1]». Լիդերների նման տիպին բնորոշ տվյալներ ունեցող մարդիկ կային նաև Ուկրաինայում, բայց կոմունիզմի փլուզումից հետո նրանցից ոչ ոք մասնակցություն չունեցավ քաղաքական կյանքին:

  Բալթյան երկրներում օրինակ, ռուսների հանդեպ ատելությունը առնվազն այնքան խորն է, որքան էթնիկ ատելությունը բալկաններում, բայց բոլոր դեպքերում, փոխակերպումների գործընթացում այնտեղ մի կաթիլ արյուն չի թափվել: Հիմա դուք կհարցնեք, թե ինչու են սովորաբար հղում տալիս Հյուսիսային Եվրոպայի մշակույթին: Վիճելն այստեղ անիմաստ է, բայց պարզ չէ, թե ինչպես է փոխանցվել այդ մշակույթը. մեծահոգությունը ինչ-որ բնածին բան չէ, իսկ մի քանի սերունդ առաջ այդ երկրների գրեթե ողջ բնակիչությունը գյուղացիներ էին:

–Իսկ բալկանյան կոնֆլիկտին վերաբերող բացատրությունները, որոնք հիմնված են «հին, հարյուրամյակների հաշիվների վրա»:

-Անշուշտ, հատկապես երբ այդ հին, հարյուրամյա հաշիվները ոչ մի կերպ չեն դրսևորվել հարյուրամյակների ընթացքում: Երբ մարդիկ հանկարծակի բռնկվում են, նրանք ասում են «Օ, այո մենք հին հաշիվներ ունենք»: Նման վախկոտներն էլ մեկնաբանում էին Իրան-Իրաքյան պատերազմը. «թե, դրանք հին սուննիշիայական  կամ արաբապարսկական հաշիվներ են»:

– «Պատմության վերջու» դուք ասում եք, որ լիբերալ ժողովրդավարությունը և կապիտալիզմը «հաղթեցին», բայց ձեր տանը սրա հետ ոչ բոլորն են համամիտ: Միգուցե, այնտեղ դա այդքան էլ ակնհայտ չի արտահայտվում, բայց  այնուամենայնիվ, ներկայիս անորոշությունը կարող է լինել նոր, դեռևս թաքնված գործընթացի մասը: Ինչպես մեկնաբանում է Ալան Բլումը «ամերիկյան երազանքի մայրամուտում», տնտեսությունը գործ ունի միայն բուրժուաների հետ, ովքեր վախենում են բռնի մահից , իսկ ընդհանրապես մարդկիկ այլասերված էակներ են, և միշտ չէ, որ ցանկանում են ապրել հարմարավետության մեջ:

–Անշուշտ, ժողովրդավարական աշխարհում ամեն ինչ չէ բարեհաջող, բայց ոչ ոք չի կասկածում լիբերալ ընտրության հիմնական սկզբունքների վրա, որի այլընտրանքներն են տնտեսական ազգայնականությունը կամ սոցիալիզմը իրենց ողջ  «գեղեցկությամբ»: Խնդիրը հիմնականում ընկած է ենթաինստիտուցիոնալ մակարդակում. ինչպես լուծել մշակութային ինքնության հարցերը: Իմ պատկերացմամբ, կապիտալիստական շուկան մեծապես փոխարինում է պայքարի հին ձևերը, բայց անցայալի մարդու հարցն այն մասին է, ով իդենտիֆիկացվել է Ֆրիդրիխ Նիցշեի կողմից[2], որ մարդիկ հասնում են այդ մակարդակին, երբ չեն ուզում ռացիոնալ սպառում: Բայց եթե կրկին խոսենք բալկանյան ճգնաժամի մասին, ապա իմ կարծիքով սա դրան չի վերաբերում. հազիվ թե այդ երկրներում ռացիոնալ սպառում գոյություն ունենար, որը հետո ձանձրացրեց նրանց, ինչի արդյունքում ամեն ինչ ավարտվեց հայտնի խռովություններով:

  Լիբերալիզմի հարցում կա հին տեսական անհետևողականություն: Ամերիկյան համակարգը հիմնված է Դեֆերսոնի կողմից «ինքնաակնհայտ» հայտարարված անօտարելի իրավունքների գաղափարի վրա: Բայց այսօր, ոչ մի լուրջ փիլիսոփա դրանք չի դիտարկի այդ կերպ, որովհետև քսաներորդ դարում կատեգորիաների ռելյատիվիզմի ավանդույթը թույլ է տալիս համարել դրանք ավելի շուտ որպես որոշակի մշակութային նորմեր, քան թե ինչ-որ համամարդկային բան:

–Ձեր գրքի քննարկումները կարող են վարվել երկու ուղղություններով. Առաջինը` ամերիկյան հասարակության սահմաններում, արևմտյան բիզնեսի համար ուղեցույց աստղ հանդիսացող վտանգների վերաբերյալ, ինչպես օրինակ գովեստները Պանեգիրիկի ավտորիտար ռեժիմի համար: Մյուսը` այն ոչ արևմտյան հասարակությունների պաշտպանությունը, ովքեր ցնծում են «մեր գործերն ավելի լավ են գնում, քան ձերը»:

–Այո, այստեղ հատուկ է հարկավոր խոսել: Արդար է պնդումը, որ ժողովրդավարությունը ժամանակակից հասարակության համար հանդիսանում է հիանալի ունիվերսալ կառավարման համակարգ, բայց արդար է նաև այն, որ սինգապուրյան հասարակության որոշ չափանիշներ գերազանցում են ամերիկյաններին: Ենթադրում եմ, հույժ վտանգավոր է սինգապուրյան առաջնորդ Լի Քվան Յուի մտքերի ընթացքը, ով կապում է խոշոր հասարակական հաստատությունները սոցիալական ընդլայնման հետ և հայտարարում. «Իր բոլոր խնդիրների համար Ամերիկան որպես այդպիսին պարտական է ժողովրդավարությանը և եթե դուք ցանկանում եք խուսափել դրանցից, ձեզ մերի նմանությամբ ավտորիտար համակարգ է պետք»: Կարծիքում եմ սա նոնսենս է:

 «Վստահության» մեջ հիմնական փաստարկը այն է, որ խոշոր հասարակական հաստատությունները կաշխատեն, եթե լրացվեն բարոյական շրջանակներով և մինչժամանակակից արժեքների ներմուծմամբ: Ալեկսիս դե Տոկվիլը, ով գրել է իր դասական աշխատանքը  «Ամերիկյան դեմոկրատիայի մասին» հանրապետության առաջին տարիներին, շատ լավ հասկացել է, որ միայն ինքնահետաքրքրված անհատների փոխազգործողությունների վրա հիմնվելով չի կարելի ստեղծել կենսունակ հասարակություն: Եթե վերցնենք տնտեսական ոլորտը, ապա իմ գրքում ես ապացուցում եմ, որ շուկան կարող է աշխատել առանց հայտնի բարոյական կառուցվածքի: Ժամանակակից հաստատությունները պետք է գոյակցեն բարոյական վարքի, փոխադարձության և վստահության ավանդական ձևերով: Բիզնեսմենը, ով հիանում է Սինգապուրով, մի կողմից տեսնում է սոցիալական կարգ ու կանոնը, մյուս կողմից ավտորիտարիզմը և ենթադրում դրանց ի սկզբանե փոխկապված լինելը: Թեպետ ամերիկայում շատ դժվարություններ առաջանում են ժողովրդավարության բնությունից, ցանկացած դեպքում դա անհրաժեշտ արդյունք չէ: Վերցրեք ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի միջև իրավունքների մեկնաբանման հարցում տարբերությունները, ինչը բացատրում է մեր խնդիրներից շատերը:

     Յուրաքանչյուր Եվրոպական ժողովրդավարություն իր մեջ ներառում է բազմաթիվ անհատական իրավունքներ, բայց միևնույն ժամանակ թվարկում է հանրույթի հանդեպ պարտավորությունները, այսինքն ոչ մի իրավունք չի մեկնաբանվում որպես ինչ-որ բացարձակ բան: Այդ իմաստով իրավունքների մասին ամերիկյան Բիլը ունիկալ է նրանով, որ չի թվարկում հասարակության հանդեպ ոչ մի սկզբունքային պարտավորություն: Դա լավ երևում է զենքի կամ պոռնոգրաֆիայի վերահսկողության վերաբերյալ կոնստիտուցիոնալ օրենքի օրինակով: Որպես այդպիսի բացարձակ իրավունք է ներկայացվում զենք ունենալու իրավունքը. նրանց, ում սա հոգեհարազատ է, ենթադրում են, որ նույնիսկ ամենահամեստ սահմանափակումները կնշանակեն իրավունքի ամբողջական ավարտը: Այն ինչ պոռնոգրաֆիայից առաջ էր, իմ կարծիքով դրա հանդեպ վերահսկողությունը միանգամայն համադրելի է ժողովրդավարության հետ, թեպետ արմատականները համարում են, որ նրանք ովքեր արգելում են “X”[3] կատեգորիայի ֆիլմերը, կարգելեն նաև Ջեյմս Ջոյսին:Շատ ամերիկյան խնդիրներ կարող են և պիտի լուծվեն, հաշվի առնելով մեր յուրահատուկ պատմությունը: Վաթսունականներին, քաղաքացիական իրավունքների համար շարժումը կյանքի կոչեց ոչ քիչ անհրաժեշտ փոփոխություններ, սակայն օրինակ դարձավ դրանհետևող բոլոր գործողությունների համար, որոնք օգուտ չբերեցին: ԱՄՆ-ում միշտ գոյություն է ունեցել բարելավող շարժունության երկու օրինակ. հրեաների և ասիացիների կողմից օգտագործվողը իրենից ներկայացնում էր տնտեսական համակարգի, ինքնազբաղվածության, կրթության և այլն միջոցով շարժունություն, մյուսը` առաջին անգամ իռլանդացիների կողմից առաջարկված և սևամորթների կողմից սպառազինության վերցված` զավթել քաղաքական իշխանությունը և օգտագործել այն, վերև բարձրանալու համար: Իռլանդացիները դա անում էին քաղաքական տեղային մեխանիզմների միջոցով,իսկ սևամորթները դատարանների միջոցով, որոնք մեզ մոտ ավելի ուժեղ են, քան Եվրոպայում. վերջին ուղին շատ հաջողված էր. յուրաքանչյուր առանձին խումբ պահանջում էր գոյություն ունեցող օրինակի հետ համընկնող իրավունքներ:

 Վաթսունականներին արշավ անցկացվեց պայքարելու համար Tammany Halls-ը[4] բարոյազրկողների դեմ: Այստեղ փակուղին այն է, որ երբ ոչնչացվեցին իշխանության տեղային մեխանիզմները, նրանք, ովքեր օգտագործել էին դրանք կարիերայի բարձրունքներին հասնելու համար, միավորվում են դատարանների և աղքատության դեմ պայքարի ծրագրերի միջոցով:

  Այս առումով հետաքրքրություն է առաջացնում իսպանական հանրույթը[5]: Մշակութային առումով, նրանք, ում մեզ մոտ անվանում են իսպանացիներ, չեն տարբերվում հարավային իտալացիներից, ովքեր ստիպեցին խոսել իրենց մասին հարյուրամյակի կեսին, և ավելի շատ հիմնվում են սեփական ուժերի քան դատարանների վրա: Հիմա մեզ մոտ եկող բոլոր մեկսիկացիները, կարող էին հետևել այդ օրինակին, եթե ուշադրություն չդարձնենք, որ նրանց քաղաքական առաջնորդները քաղաքացիական հասարակության վրա հիմնված իրավունքի ռազմավարություն ունեն:

– Ձեր գիրքն ուղղված է բազմամշակութային էքստրեմիզմի դեմ: Դուք գրում եք, որ Ամերիկան պետք է շարունակի պարտադրել հիմնական արժեքների շրջանակը, եթե այն օգնում է խուսափել կյանքի յուրաքանչյուր ասպեկտի համար

– Այստեղ ԱՄՆ-ում աստիճանաբար գալիս են այն բանի հասկացմանը, որ բազմամշակույթայինության և էթնիկ բալկանիզացման ճանապարհին մենք շատ հեռուն ենք գնացել և պետք է կանգ առնել թեկուզ կարճ ժամանակով: Վաթսունականների մշակութային հեղափոխությանը առնվազն սերունդ պահանջվեց որպեսզի տեղի ունենա և առնվազն ևս մեկ սերունդ կպահանջվի բոլոր հեղափոխությունները ծնող հակահեղափոխության համար: Այդ սերունդը չի ձգտի ամեն ինչ վերադարձնել 1963 թ. դրությանը, ավելի շուտ մեզ սպասում է ոչ ամենալավ սինթեզը, բայց իմ կարծիքով, փոփոխությունները կգան և կանցնեն այն ուղով ինչ այն շարժումները, որոնք առաջացել են այն պատճառով, թե մարդիկ ինչ են մտածում իրենց ծնողների, կառավարության մասին: Իմ թեկուզ զսպված լավատեսության պատճառն այն է, որ ԱՄՆ-ում էթնիկ խմբերի մեծ քանակություն, դեռևս բավականին լավ ասիմիլացվում է: Ասիացիները այսօր կազմում են բնակչության 6%-ը: Իսպանական խմբերը ուզում են անգլերեն ուսումնասիրել և ամերիկացի դառնալ տրադիցիոն պատճառներով. օտարերկրացու հետ ամուսնության տեղային հարկի տոկոսադրույքն այնքան բարձր է, որ ամբողջ հայրենակցական միություններ կարող են անհետանալ, ինչպես դա փաստացի տեղի ունեցավ գերմանացիների և շվեդների հետ: Խիստ տագնապահույզ է անում աֆրոամերիկյան խումբը, որտեղ ձուլման հույսերը չարդարացվեցին և գործընթացը, ընդ որում նախանձելի տեմպերով, լրիվ հակառակ բնույթ ստացավ: Մնում է հուսալ, որ մյուս խմբերի համար սա կծառայի որպես նախազգուշացում:

– Ձեր գրքում դուք փորձում եք անաչառ լինել, սակայն ինձ մոտ տպավորություն է ստեղծվել, որ ամերիկյան ձախերի մտային ուղղվածությանը դուք ավելի մեծ նշանակություն եք տալիս, քան ծայրահեղ ձախակողմյանների կողմից նոր սպառնալիքին:

– Կարծում եմ, քաղաքացիական իրավունքների հեղափոխության քննադատությունը չի հանգեցվում սոսկ ձախակողմյանների քննադատությունը: Եկեք դիտարկենք աջակողմյանների մշակույթի հետաքրքրական էվոլյուցիան, որը ձախից աջ է գաղթել. Վաթսունականներին աջակողմյաններին դուր էին գալիս իշխանությունները, ԿՀՎ-ն և Պենտագոնը, իսկ ձախակողմյանները զառանցում էին բոլոր հնարավոր դավադրություններով. Հիմա աջակողմյանները հակադաշնային կազմակերպությունների կազմում են և դավադրություններ են կազմակերպում:  Նույնիսկ արտաքին տեսքը` ականջողերը և «ձիու պոչիկ» սանրվածքը վաթսունականների ձախերից է փոխանցվել ներկայիս աջերին: Միշտ գոյություն է ունեցել հակաստատիկ էքստրեմիզմը[6], որը գնում է դեպի երկրի հիմնադրման արմատներ:

– Պահպանողական քաղաքական գործիչների  «փոքրիկ կառավարության» և էկստրեմիստների մեծ խմբի խելացնորության միջև սահմանը ջնջելը արդյոք դատապարտված չէ՞ անհաջողության: Վերջ ի վերջո դաշնային կառավարությունը միայն հասարակական բարօրությանն ուղղված աշխատանքի ձև է, որը դուք դիտարկում եք որպես կենսական կարևորություն ունեցող:

– Ես համաձայն եմ, որ իմ հակաստատիզմի պատճառով մարդիկ դուրս կմնան՝ նավից դուրս կհայտնվեն: Կան բաներ, մշտական բոլոր ժամանակների համար մշտական, ինչպես սեփականության և անվտանգության իրավունքները: Ներկայիս ժամանակամիջոցի նման շրջաններ եղել են նաև նախկինում. Ճոճանիվը ճոճվում է մյուս կողմ: Դրա թարմ օրինակ է “Daiwa”[7] բանկի հետ սկանդալը և դրա հետ կապված բանկային գործունեության կարգավորումը դադարեցնելու արմատական առաջարկությունը:

 Կան նաև ավելի ծանրակշիռ փաստարկներ պետության և քաղաքացիական հասարակության, հասարակական բարեկեցության և դրան հասնելու տարբեր ուղիների միջև հստակ սահմանի օգտին: Ավելի ուղղափառ հանրապետականները, ներկայացուցիչների պալատի խոսնակներ Նյուտ Գինրիչի և Վիլյամ Կրիստելի նման, դա միանգամայն պարզ տեսնում են: Նրանք համարում են, որ պետությունը մարդկանց կարող է հետ սովորեցնել ընդհանուր նպատակների համար միասին աշխատելուց և կցանկանային սահմանափակել դրա գործառույթները, բայց ոչ ամեն առանձին անհատի մաքսիմալ ազատության տեսանկյունից`այստեղ նրանք չեն կիսում կամքի ազատության կանխադրույթը, այլ այնպես, որ այդ անհատը կարողանա տալ իր պարտքը քաղաքացիական հասարակությանը:

  Սակայն այսպիսի մոտեցումը մեղանչում է հայտնի կիսատությամբ/կիսատ-պռատությամբ: Պետության գործառույթները կարելի է սահմանափակել, բայց ով երաշխիք կտա, որ քաղաքացիական հասարակությունը հենց այնպես կքաշվի ստվեր: Այստեղ միանգամայն հատկանշական է սոցիալական ապահովվածության մեր բարեփոխումը: Առանց որևէ կասկածի AFDC ծրագիրը (երեխաներ ունեցող ընտանիքներին օգնության ծրագիր) հիմար ծառայություն էր մատուցումաղքատ ընտանիքներին: Այն մշակվել էր «մեծ դեպրեսիայի» շրջանում, օգնելու համար այրիներին, հաղթահարել իրենց ամենադժվար շրջանը, բայց դարձավ միայնակ մայրերի և իրենց դեռահաս երեխաների համար գոյատևման միակ աղբյուրը, և ակնհայտ անկայունացնող դեր խաղաց, նպաստելով այնպիսիս մոդելի ընդօրինակմանը, որտեղ անհատը անըդհատ ինչ-որ մեկի կարիքը ունի գոյությունը պաշտպանելու համար: Կոնգրեսը իհարկե դեմ քվեարկեց: Ճիշտ է, դա հազիվ թե օգնի վերականգնել ընտանիքի ինստիտուտը մի երկրում, որտեղ արդեն երկու սերունդ չգիտի թե ինչ բան է «հայրը»:

–     Դուք ասում եք, որ շուկան պանացեա  չէ. Այնուամենայնիվ, Անգլիայում նրանք, ովքեր կիսում են այս տեսակետը, սովորաբար ձախակողմյանների համբավ ունեն: Մարգարետ Թետչերը մի անգամ ասել է, որ հասարակություն հասկացություն գոյություն չունի:

– Իմ կողմից արդեն հիշատակված խոսնակ Գինրիչի և նախկին նախագահ Ռեյգանի` Թետչերի քաղաքական նմանակի միջև, ով երբեք չի պայքարել քաղաքացիական հասարակության համար, տարբերություն կա: Պոստռեյգանյան ժամանակաշրջանի պահպանողականները, գոնե նրանցից մի քանիսը, ընդունում են ընտանիքի և պետության միջև հասարակական շերտավորման առկայությունը: Գինրիչից բացի, Վիլյամ Բեննեթը, այնուամենայնիվ մնալով հակաստատիստ, ևս համաձայն չէ, որ քաղաքացիական պարտքի զգացումը անհրաժեշտ է հասարակության գործառության համար:

– Վստահությանը վերաբերող բանավեճերը տեղափոխվել են կառավարման տեսության ոլորտ, դեռևս մինչև ձեր գրքի ի հայտ գալը: Ըստ ձեզ ինչի հետ է սա կապված:

– Դա զվարճալի է, որովհետև կառավարման տեսաբանները ավելի շատ համակրեցին իմ գրքին, քան տնտեսագետները: Կա շատ լայն շարժում, կոլեգիալության միջոցով ցածր վստահություն ունեցող կազմակերպություններից դեպի բարձր վստահություն ունեցող կազմակերպություններ, հիերարխիկ կազմակերպություններից դեպի հորիզոնական կազմակերպություններ[8]: Այդպիսի գործընթացը բերում է իրավասությունների փոխանցմանը ստորին օղակներին, և այդ ժամանակ պետք է վստահել մարդկանց, որպեսզի պատասխանատվություն վերցնել և օգտագործել նրանց որոշումները: Երբ խոսքը անորոշության և տեղեկատվության պակասի պայմանների մասին է, որը սովորաբար գոյություն ունի ստորին մակարդակում և որը կորում է, եթե պետք է իրագործի երկկողմ հիերարխիիկ վարընթաց շարժում, դա ժամանակով ստուգված ճանապարհ է: Այնուամենայնիվ, այստեղ էլ ամեն ինչ այդպես հարթ չէ: Ոչինչ չի ստացվի, եթե ստորին մակարդակում գտնվող մարդկանց ընձեռված չէ իրենց վրա պատասխանատվություն վերցնելու հնարավորություն, եթե մարդկանց դա չեն սովորեցնում: Գերմանիայում այլ դժվարություն կա` ինչպես ապահովել զբաղվածության երաշխիքը: Նույն այս դժվարությունը փորձաքար է հանդիսանում նաև ԱՄՆ-ի համար: Մեզ մոտ շատ ընկերություններում վերակազմակերպում է իրականացվում, նրանց աշխատակիցների կեսը դուրս է մնում, նրանց, ում հաջողվել է խուսափել այդ ճակատագրից դառնում են անբարո և կասկածելի: Այստեղ էլ ինչ նախաձեռնության մասին է խոսքը: Ճապոնիայում և Գերմանիայում գոյություն ունեն ցմահ աշխատանքի ընդունման համակարգեր` թեև այդ անվանումը բավականին պայմանական է: Իմանալով, որ նրանք չեն կարող հեռացվել ընկերության ղեկավարությունը իր վրա պատասխանատվություն է վերցնում մարդկանց վերաուսուցման համար: Եթե դուք կառավարիչ եք, և ձեր աշխատանքը ֆիքսված արժեք ունի, ապա ձեր շահերից է բխում, որ այն ունակ լինի ծնել արդար փոխհատուցում: ԱՄՆ-ում այս համակարգը կիրառելի չի լինի, քանի որ եթե մեզ մոտ մի ընկերություն սկսի վերաուսուցանել իր աշխատակիցներին, ապա  եկ այլ ընկերություն կսկսի «որսալ» նրանց: Գերմանիայում բոլորը կատարում են պարտադիր անդամավճարներ նպատակային ուսուցման հաշվին[9]:

– «Պատմության ավարտը» տերմինը դարձավ լայն կիրառելի, բայց նույնքան էլ քննադատվող: Ինչ՞ եք դուք այս մասին մտածում:

– Շատ եմ ափսոսում, որ դրանից այսպիսի գլոբալ թյուրիմացություն դուրս եկավ: Իմ սկզբնական հոդվածի վերաբերյալ աղմուկից հետո, ես որոշեցի մի ամբողջ գիրք գրել այդ թեմայով, որպեսզի բացատրեմ իմ հայացակարգը, որն իմիջայլոց ներկայանում է հույժ կանոնավոր, ներդաշնակ հեգելականի համար: Բայց իմ մտադրությունից ոչինչ դուրս չեկավ. ընթերցողները այդպես էլ չկարողացան դուրս գալ առաջին տպավորության տակից: Հետաքրքրական է, որ առավել բարյացակամ իմ աշխատանքին վերաբերեցին մասնավորապես բրիտանացի մարքսիստները: “New Left Review”-ում տպագրվել էր քննադատական էսսեների շարք, որտեղ գրքին դրական գնահատական էր տրվել: Դրանց հեղինակները չէին պատրաստվում հաշիվներից դուրս մղել «պատմություն» բառը:

– Ձեր գրքի գլխավոր վատաբանողները արևելաեվրոպական երկրների ողբերգական պատմությանը ծանոթ մարդիկ էին: Սառը պատերազմի ավարտը որոշ խնդիրներ լուծեց, բայց ստեղծեց այլ, ավելի բարդ խնդիրներ: Դուք սրան ուշադրություն դարձնու՞մ եք:

– Արևելյան Եվրոպայում տեղի ունեցածից ոչինչ չէր հակասում պատմության ավարտի բազիսային գաղափարին: Այդ բոլոր իրադարձությունները իմ վարկածը կհերքեին միայն մի դեպքում. Եթե արդյունքում ստեղծվեր իրապես նոր համակարգ, որը նաղկինում երբեք գոյություն չէր ունեցել:

Դրա փոխարեն ես տեսնում եմ բազումպղտորված հասարակություններ, հին և նոր ինստիտուտների միջև ընկած դժվար շրջանում: Բայց այս անհանգիստ անցումային շրջանը պատմության սկիզբը չէ:

 

[1] Այստեղ հեղինակը նկատի ունի  հետամնաց հայացքներ ունեցողներին: