Պիեռ Բուրդիե․ “Տղամարդկային գերակայություն”

 Սույն տեքստը 1998 թվականի հոկտեմբերին
Փարիզում, “Seuil” հրատարակչության կողմից
լույս տեսած «Տղամարդկային գերակայություն»
գրքի նախաբանն է:

Պիեռ Բուրդիե

Թարգմանեց՝ Հռիփսիմե Դայան
hp.dayan@rambler.ru

Տղամարդկային գերակայությունն այնպես է խարսխված մեր ենթագիտակցությանը, որ մենք այն այլևս չենք նկատում, այնպես է համապատասխանեցված մեր սպասումներին, որ դժվարանում ենք այն կասկածի տակ դնել: Ավելին, քան երբևէ անհրաժեշտ է վերացնել ապացույցները և ուսումնասիրել անգիտակցականի տղամարդակենտրոն (androcentrique) խորհրդանշային կառուցվածքները, որոնք պահպանվում են ինչպես տղամարդկանց, այնպես էլ կանանց մոտ: Ինչպիսի՞ն է «հավերժորեն տղամարդկայինի» մեխանիզմներն ու ինստիտուտներն ամբողջացնող վերարտադրման գործընթացը: Հնարավո՞ր է դրանք չեզոքացնել՝ ազատություն տալու այն փոփոխման ուժերին, որոնց դրանք կարող են խանգարել:  
Հավանաբար չէի բախվի նման բարդ թեմայի, եթե հետազոտությանս ողջ տրամաբանությունն ինձ վարժեցրած չլիներ դրան [1]: Ես երբեք չեմ դադարել, փաստորեն, զարմանել առ այն, ինչ կարող էր կոչվել դոքսայի պարադոքս[2]` աշխարհի այսպիսին լինելու փաստը, իր բացառիկ իմաստներով ու իր սահմանափակ իմաստներով, ուղիղ կամ փոխաբերական իմաստով, իրենց պարտականություններով կամ պատժամիջոցներով մեծ հաշվով լինելով հարգված, որպեսզի այլևս չլինեն խախտումներ կամ կործանումներ, հանցագործություններ ու «խենթություններ» (բավական է մտածել հազարավոր դրույթների կամ ցանկությունների տարօրինակ համապատասխանության մասին, որոնք ենթադրում են հինգ րոպե մեքենայով շրջում Բաստիլի հրապարակում կամ Փարիզի Կոնկորդի հրապարակում): Կամ սահմանված կարգից էլ  էլ ավելի զարմանալի մի բան՝ գերակայության իր հարաբերություններով, իր իրավունքներով, արտոնություններով ու անարդարություններով, վերջին հաշվով  այնքան հեշտ (հավերժացնում է իրեն, բաց թողնելով որոշ պատմական անցքեր) իրադարձություններ, ու որ գոյության ամենաանտանելի պայմանները կարող են այնքան հաճախ ի հայտ գալ, ինչքան և ընդունելի ու բնական պայմանները:

Եվ տղամարդկային գերակայությունում ու այն ձևում, ինչպես որ այն պարտադրվում և տուժում է, ես նույնպես միշտ տեսնում եմ գերազանցորեն այդ զարմանալի ներկայացման օրինակն ազդեցությունն է իմ կոչած խորհրդանշային, մեղմ բռնության`  անզգայական, անտեսանելի անգամ իրենց զոհերի համար, որը հիմնականում իրականացվում է հաղորդակցման ու գիտելիքի, կամ, ավելի ճիշտ` չիմացության, ընդունման, կամ, ծայրահեղ դեպքում` զգացականի խորհրդանշական ուղիներով:

Տարօրինակորեն սովորական սոցիալական այս հարաբերությունն առաջարկում է մի արտոնյալ հնարավորություն՝ օգտվելու գերակայության տրամաբանությունից հանուն գերակայողի կողմից հայտնի և ընդունված խորհրդանշային սկզբունքի` լեզուն (կամ արտասանությունը), կենսակերպը (կամ էլ մտածելու, գործելու ձևը), և ավելի ընդհանրական առումով` տարբերակող բնորոշիչը, խորհրդանիշը կամ ստիգման, որի, խորհրդանշական տեսանկյունից, ամենաարդյունավետը մարմնի լիովին կանխատեսելի և անկանխատեսելի հատկանիշն է` մաշկի գույնը:

Պարզ է, որ այս առումով խոսքը գնում է դոքսային վերադարձնել իր պորոդոքսալ բնույթը՝ միևնույն ժամանակ ապամոնտաժել մեխանիզմները, որոնք պատասխանատու են պատմությունը բնության, մշակութային կամայականությունը բնականի ձևափոխելու համար: Եվ դա անելու համար, մեր աշխարհում ու մեր աշխարհընկալման մեջ, ի  վիճակի լինել ընդունել մարդաբանի տեսակետը` ունակ վերադառնալու միաժամանակ պատկերի ու բաժանման (nomos)[3] սկզբունքին, որը հանդիսանում է տղամարդկայինի ու կանացիի տարբերության հիմքը, այնպիսին, ինչպիսին որ այն (չ)գիտենք՝ դրա կամայական, պատահական բնույթը, և միաժամանակ դրա սոցիոլոգիական անհրաժեշտությունը:

Պատահական չէ, որ երբ այն ցանկանում է կանխել հրաշալիորեն կոչված «գերակայության հիպնոսական ուժը», Վիրջինիա Վուլֆն[4] օգտագործում է ազգագրական նմանությունը, գենետիկորեն վերամիավորելով արխաիկ հասարակությունում կանանց տարանջատումը ծիսակատարություններում. «Անխուսափելիորեն, հասարակությունը դիտարկում ենք դավադրության վայր, որը բռնում է եղբորը, ում մեզնից շատերն իրենց անձնական կյանքում, նրան հարգելու հիմքեր ունեն, և նրա փոխարեն պարտադրում ահազդու ձայնով, ուժեղ բռունցքով  մի հրեշավոր տղամարդու, ով մանկան պես նշանների հողում կավճով արձանագրում  է սահմանազատման այդ խորհրդավոր գծերը, որոնց միջև ֆիքսված են, հստակ, անջատ, արհեստական մարդկային էակներ: Այդ ոսկեգույնով ու ծիրանիով, ինչպես վայրենիների մոտ փետուրներով զարդարված վայրերը, նա շարունակում է իրականացնել իր խորհրդավոր արարողությունները ու վայելում իշխանության և գերակայության կասկածելի հաճույքները, մինչդեռ մենք` «իր» կանայք, փակված ենք տանը` հնարավորություն չունենալով մասնակցել նրա բազմաթիվ հանրույթներից և ոչ մեկին[5]»:

«Խորհրդավոր սահմանազատման գծեր», «խորհրդավոր արարողություններ»,  կախարդական փոխակերպման ու խորհդանշանային վերափոխման այդ լեզուն, որը բերում է ծիսական մարմնավորման, նոր ծննդի սկզբունքին, խրախուսում ղեկավարելու որոնելու այն մոտեցումը, որն ունակ է հասկանալ տղամարդկային գերակայության զուտ խորհրդանշային չափումը:

Կերպարանափոխման ռազմավարություն

Ուրեմն պետք կլինի անդրադառնալ միջոցների խորհրդանշական բարիքի տնտեսության մատերիալիստական վերլուծությանը` խուսափելու «նյութականի» և «հոգևորի» կամ «գաղափարի» միջև առկա կործանարար այլընտրանքից  (այսօր, այսպես ասած, «մատերիալիստական» ուսումունքով հավերժացած, որը գենդերային անհամաչափությունը մեկնաբանում է արտադրական պայմաններով, և «խորհրդանշական» ուսմունքով` հաճախ զարմանալիորեն, բայց` մասնակի, հակադրությունների միջև): Սակայն, նախապես միայն ազգաբանության շատ հատուկ օգտագործումը կարող է թույլ տալ իրականացնել Վիրջինա Վուլֆի առաջարկած ծրագիրը` գիտականորեն օբյեկտիվացնել իրականում առկա խորհդանշանային գործողությունը, որի սեռային բաժանումը, այնպիսին, ինչպես մենք այն ճանաչում ենք արդյունքն է, կամ, այլ կերպ ասած, վերաբերում է հասարակության օբյեկտիվ վերլուծությանը, մասնակիրորեն կազմակերպված տղամարդակենտրոն սկզբունքի համաձայն[6], կաբիլյան ավանդույթը, որպես մեր անգիտակցականի օբյեկտիվ հնագիտություն, այսինքն իսկական սոցիովերլուծության գործիք[7]:

Էկզոտիկ ավանդույթի այս ճանապարհն անհրաժեշտ է խզելու մտերմության խաբուսիկ հարաբերությունը, որը միավորում է մեզ մեր սեփական ավանդույթին: Կենսաբանական արտաքինն ու օրգանիզմի և ուղեղի համար իրական հետևանքները կենսաբանական սոցիալիզացիայի ու սոցիալականի կենսաբանացման երկարատև կոլեկտիվ աշխատանք է` ուղղված փոխելու պատճառների և հետևանքների միջև առկա հարաբերությունը ու ստիպելու ցույց տալ հպատակեցված սոցիալական կառուցակցումը («տեսակները», որպես սեռական հաբիթուս) որպես կամայական բաժանման բնական հիմք, որը և՛ իրականության, և՛ իրականության ներկայացման սկզբունքն է, և որը երբեմն պարտադրվում է հենց հետազոտությանը:

Ուրեմն հազվադեպ երևույթ չէ, երբ  հոգեբանները հաշվի են առնում սեռերի ընդհանուր տեսլականը որպես արմատապես զատված ամբողջություններ` առանց հատումների, ու անտեսում տղամարդկային և կանացի պատիժների բաշխման միջև առկա խստության աստիճանը, ինչպես նաև տարբերությունը (մեծությունը) տարբեր ոլորտներում արձանագրված տարբերությունների միջև (սեռական անատոմիայից մինչև բանականություն): Եվս մեկ ավելի կարևոր բան` իրենց օբյեկտի կառուցման և նկարագրության մեջ նրանք թույլ են տալիս իրենց առաջնորդել սովորական լեզվում արձանագրված տեսլականի և բաժանման սկզբունքների հիման վրա, կամ էլ փորձում չափել լեզվի տարբերությունները, ինչպես այն փաստը, որ տղամարդիկ կլինեին ավելի «ագրեսիվ», իսկ կանայք ավելի «վախեցած»: Այդ տարբերությունները նկարագրելու[8] համար օգտագործվում են սովորական տերմիններ, այսինքն` խոշոր գնահատական տվող դատողություններ:

Սակայն ազգագրության այս գրեթե վերլուծական օգտագործումը, որը  ապաբնականացնում է պատմականացնելով այն, ինչը սոցիալական կարգում թվում է ամենից բնականը, չի՞ կարող արդյոք սեռի հիմքով բաժանումը կապակցվի այն ռիսկին, որ դրանում ընդգծված կլինեն հաստատուններն ու ինվարիանտները, որոնք համապատասխանում են իր սոցիալ- տնտեսական արդյունավետության սկզբունքին, և այդպիսով հավերժացնել այն վավերացնելով. սեռերի միջև հարաբերությունների պահպանողական պատկերացումը՝ ճիշտ այն, ինչն ամփոփում է «հավերժ կանացիության» միֆը:

Այստեղ դեմ ենք առնում նոր պարադոքսի, որը հարկադրում է լիակատար հեղափոխության առ այն, ինչ վերաբերում է «կանանց պատմությունների» ուսումնասիրմանը. սրանք իրենցից ներկայացնում են ինվարիանտներ, որոնք կանանց վիճակի ողջ տեսանելի փոփոխություններից բացի, դիտվում են նաև սեռերի միջև գերակայության հարաբերությունների շրջանակում, չե՞ն պարտադրում որպես արտոնյալ առարկա դիտարկել պատմական մեխանիզմներն ու ինստիտուտները, որոնք, պատմության ընթացքում մշտապես զատել են այդ ինվարիանտները պատմությունից:

Գիտակցության այս հեղափոխությունը պրակտիկայում անհետևանք չէր մնա, ու մասնավորապես ռազմավարությունների մշակման ժամանակ նպատակաուղղված էր վերափոխելու սեռերի միջև եղած խորհրդանշանային ու նյութական ուժի արդի կապը:

Իրոք, գերակայության հավերժացման այս հարաբերակցությունն իսկական չէ, կամ ամեն դեպքում, հիմնականում իր գործարկման ամենատեսանելի վայրերից մեկում, այսինքն ընտանեկան միությունում, որի շուրջ ինչ-որ ֆեմինիստական դիսկուրս կենտրոնացնում է իր ողջ հայացքը, բայց դպրոցի կամ պետության նման ատյաններում` ամենաանձնական  աշխարհների ներսում գերակայության մշակման ու սկզբունքների ներդրման պարտադրումը ֆեմինիստական պայքարների համար բաց գործողության ահռելի դաշտ է, որոնք, այդպիսով, գերակայության ցանկացած ձևի դեմ մղվող  քաղաքական պայքարներում կոչված են յուրահատուկ և հիմնավոր տեղ գրավել:

[1]Հստակ պատկերացում չունենալով, թե արդյոք անվանական երախտագիտություններս օգուտ թե վնաս կտան նրանց, ում մտադիր եմ դրանք հայտնել, պարզապես կուզենայի իմ խորին երախտագիտությունը հայտնել նրանց (տղամարդկանց ու հատկապես կանանց), ովքեր ինձ տվել են ցուցումներ, տրամադրել փաստաթղթեր, գիտական խորհդատվություն, գաղափարներ, ու հույս ունեմ, որ այս աշխատանքն արժանի կլինի հատկապես առ այն, ինչ վերաբերում է դրա ազդեցությանը, վստահությանը, սպասումներին, որոնք նրանք (տղամարդիկ կամ կանայք) ունեն:

[2] Խմբագրության կողմից` դոքսան հավատամքի ու սոցիալական պրակտիկաների ամբողջություն է, որոնք ինքնին համարվում են նորմալ, կասկածի չենթարկվող:

[3] Nomos հասկացությունը Բուրդիեն բնութագրում է «պատկերի և բաժանման» (բաժանում գիտակցության/մարմնի, տղամարդու/կնոջ միջև), կամ կազմակերպելով փորձառության օրենքները, որոնք կառավարում են պրակտիկաներն ու փորձառությունները դաշտի դուրս: (թարգմ.):

[4] Խմբագրության կողմից` Վիջինիա Վուլֆ (1882-1941), անգլիացի վիպասան ու տեսաբան, հեղինակն է պարոն Դալոուեյ (1925),  Զբոսանք փարոսի մոտ (1927) և Օռլանդո (1928) վեպերի:

[5] Վիրջինիա Վուլֆ, «Երեք գինեա» թարգմանությունը Վիվիան Ֆորեստերի, Des femmes հրատարկ., Փարիզ, 1977, էջ 200:

[6] Խմբագրության կողմից` որը կենտրոնում դնում է տղամարդուն և որ թե կնոջը:

[7] Միայն ի հաստատումն այն բանի, որ իմ այս արտահայտությունը չի հանդիսանում վերջերս տեղի ունեցած փոփոխման արդյունք, հղում եմ արդեն հին գրքի էջերին, որում պնդում էի, որ երբ այն կիրառվում է աշխարհի սեռական բաժանման համար, ազգագրությունը կարող է «դառնալ սոցիովերլուծության առանձնապես ուժեղ գործիք»: (Պիեռ Բուրդիե, «Պրակտիկ իմաստ», Minuit հրատ., Փարիզ 1980, էջ 246 247):

[8] Տես, ի թիվս այլոց, Ջ. Ա. Շերման, «Սեռահեն կոգնիտիվ տարբերություններ. էսսե տեսության ու ապացույցի մասին», Thomas, Springfield (Illinois), 1978; Մ. Բ. Փարլի, «Հոգեբանություն. ամփոփման էսսե», Նշաններ. հասարակությունում ու մշակույթում կանանց ներկայությանը նվիրված ամսագիր, n° 1, 1975, էջեր 119-138 (հատկապես 1968-ին Ա. Շեյֆելդի ու Ժ. Ե. Գարեի կողմից սահմանված հոգեկանի ու վարքի գենդերային տարբերությունների գնահատման առումով); Մ. Բ. Փարլի « Նախադաշտանային ախտանիշ», Հոգեբանական բյուլետեն, n° 80, 1973, էջեր 454-465: