Հարավկովկասյան տարածաշրջանի երկրների տեղեկատվական անվտանգության ապահովման քաղաքականության համեմատական վերլուծություն

Գևորգ Գասպարյան

gevor.gasparyan@yandex.ru

Դարասկզբին տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումը և տարածումը հասարակական կենսագործունեության բոլոր ոլորտներում թույլ է տալիս խոսելու մարդկության զարգացման որակական նոր փուլի սկսման մասին: Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ազդեցությամբ արմատական վերակառուցումների է ենթարկվում սոցիալական իրականությունը, քաղաքական ու տնտեսական սուբյեկտների գործունեությունը, ինչպես նաև հասարակական զարգացման և գործառնության մի շարք օրինաչափություններ: Տեղեկատվական հեղափոխության արդյունքում էականորեն փոփոխվում են սոցիալական կապերի և փոխազդեցությունների կազմակերպման ձևերը, ինտենսիվանում է սոցիալական փոխազդեցությունների գործընթացը:

Գլոբալ տեղեկատվական հասարակության կայացումը և հարավկովկասյանի երեք երկրների ինտեգրումը միջազգային հաղորդակցային գործընթացներին, այդ երկրներում կենսագործունեության բոլոր ոլորտներում տեղեկատվական գործոնների դերի աճը տեղի է ունենում տարածաշրջանային բազմաթիվ չլուծված խնդիրների (որոնց զգալի մասը պաըմանավորված է տարածաշրջանի անցումային բնույթով` ժողովրդավարացում, տնտեսական բարեփոխումներ, սոցիալական համակարգի արմատական վերակառուցումներ, քաղաքացիական հասարակության և ներկայացուցչական ինստիտուտների կայացում և այլն), միջազգային փոփոխվող իրադրության և տարածաշրջանային անկայունության պայմաններում: Սա հարավկովկասյան պետությունների համար ստեղծում է նոր մարտահրավերներ և սպառնալիքներ: Խնդիրները, որոնց բախվում են այս երկրները զարգացման նոր` տեղեկատվական փուլի անցման շրջանում, համաշխարհային զարգացման նոր փուլի  արդյունք են և, հետևաբար, պահանջում են որակական բոլորովին նոր մոտեցումներ` ինչպես կատարված և կատարվող փոփոխությունները արժևորելիս, այնպես էլ առաջացած մարտահրավերներին դիմագրավելու համար:

Այս փոփոխությունների գիտակցումը բերեց աշխարհի շատ երկրների, այդ թվում և հարավկովկասյան պետությունների, կողմից պետական տեղեկատվական քաղաքականության, պետության և հասարակության տեղեկատվական անվտանգության ապահովման քաղաքականության, տեղեկատվական ենթակառուցվածքների զարգացմանն ուղղված քաղաքականության մշակմանը և տեղեկատվական ոլորտը կարգավորող նորմատիվ-իրավական բազմաթիվ ակտերի ընդունմանը, ինչպես նաև պետության խոշորամասշտաբ աջակցության տրամադրմանը տեղեկատվական հասարակության կայացման և զարգացման գործում: Հենց այս գործընթացի` հարավկովկասյան երկրների օրինակով  ուսումնասիրությանն էլ նպատակաուղղված է այս հետազոտությունը:

Աշխատանքի նպատակն է հարավկովկասյան երեք երկրների  (Հայաստան, Վրաստան, Ադրբեջան) տեղեկատվական անվտանգության ապահովման քաղաքականության համեմատական ուսումնասիրման միջոցով`

1. վերհանել այդ երկրների քաղաքական ղեկավարության հայացքները պետական միասնական տեղեկատվական քաղաքականության իրականացման վերաբերյալ, տեղեկատվական քաղաքականության հիմնական ուղղությունները, նրա դերը տեղեկատվա-հոգեբանական պատերազմների հակազդման գործում,
2. ցույց տալ քաղաքական բաղադրիչի և ազգային շահերի առանձնահատուկ դերը պետական տեղեկատվական քաղաքականության ձևավորման գործում, վերհանել տարածաշրջանային քաղաքական գործընթացների, տարածաշրջանային կոնֆլիկտայնության ազդեցությունը տեղեկատվական անվտանգության ապահովման քաղաքականության վրա, այդ երկրների ներքին և արտաքին քաղաքական հիմնախնդիրների և մարտահրավերների արտացոլումը տեղեկատվական անվտանգության ապահովման քաղաքականությունում և դրանից բխող ընդհանրություններն ու օրինաչափությունները երեք երկրների կտրվածքով:
3. գնահատել տեղեկատվական անվտանգության առկա վիճակը, գոյություն ունեցող սպառնալիքները և դրանց հակազդմանը ուղղված միջոցառումների արդյունավետությունը:

Կատարվող հետազոտության համար մեթոդաբանական հիմք կծառայեն համեմատական քաղաքագիտության և քաղաքական գիտության ճանաչողական, փաստաթղթերի վերլուծության և case-study-ի մեթոդները:

Այն, որ հարավկովկասյան պետությունները առանձնահատուկ նշանակություն են հատկացնում տեղեկատվական անվտանգության ապահովման խնդիրներին, վկայում է այդ խնդիրների արտացոլումը վերոնշյալ երկրների ազգային անվտանգության հայեցակարգերում: Այսպես, Ադրբեջանի նախագահ Ի. Ալիևի կողմից 2007թ. հաստատված «Ադրբեջանական Հանրապետության ազգային անվտանգության հայեցակարգ»-ում Ադրբեջանի ազգային անվտանգության ապահովման հիմնական ուղղությունների շարքում նշվում է նաև տեղեկատվական անվտանգության ապահովման քաղաքականությունը: Ըստ այդ փաստաթղթի, Ադրբեջանի տեղեկատվական անվտանգության ապահովման քաղաքականությունը ներառում է «համալիր միջոցառումների իրականացում` նպատակաուղղված պետական, հասարակական և մասնավոր տեղեկատվական ռեսուրսների պահպանմանը, ինչպես նաև տեղեկատվական ոլորտում ազգային շահերի պաշտպանությանը: Ադրբեջանական Հանրապետության տեղեկատվական ոլորտում ազգային անվտանգության, ինչպես նաև երկրում պետական տեղեկատվական ռեսուրսների ապահովման նպատակով զարգացվում և ամրապնդվում է տեղեկատվական պաշտպանության ազգային համակարգը և տեղեկատվական ենթակառուցվածքները»[1]: Հայեցակարգում կարևորվում է նաև տեղեկատվական անվտանգության ապահովման վարչական մեխանիզմների կատարելագործումը քաղաքացիների իրավունքների ապահովման և պետական ենթակառուցվածքների գործունեության ժողովրդավարական վերահսկման համար[2]:

2011թ. Վրաստանի խորհրդարանի կողմից ընդունված նոր ազգային անվտանգության հայեցակարգում Վրաստանի ազգային անվտանգության սպառնալիքների շարքում նշվում են նաև տեղեկատվական սպառնալիքները. «Վրաստանում կենսական ենթակառուցվածքների` տեղեկատվական տեխնոլոգիաներից աճող կախվածությանը զուգընթաց աճում են խնդիրները ` կապված վրացական տեղեկատվական տարածության պաշտպանության հետ: 2008 թ. ռուս-վրացական պատերազմի ժամանակ Ռուսաստանի Դաշնությունը իրականացրեց լայնածավալ տեղեկատվական գրոհներ` ցամաքային, օդային և ջրային հարձակումներին զուգահեռ: Այդ հարձակումները ցույց տվեցին, որ տեղեկատվական տարածության պաշտպանվածությունը կարևոր է ազգային անվտանգության համար` որպես ցամաքային, ջրային և օդային պաշտպանվածության մաս»[3]: Ինչպես տեսնում ենք, Վրաստանում տեղեկատվական անվտանգության ապահովման խնդիրները սկսեցին կարևորվել հատկապես 2008թ. ռուս-վրացական պատերազմից հետո և իրենց արտացոլումը գտան  «Վրաստանի ազգային անվտանգության հայեցակարգ»-ի վերամշակված տարբերակում: Այս հանգամանքը իր արտացոլում է գտել նաև ՄԱԿ-ի կողմից հրապարակված հետազոտությունում` «Ձեռքբերումները ինֆորմատիզացիայի և հեռահաղորդակցության ոլորտում միջազգային անվտանգության համատեքստում» որտեղ նշվում է, որ «Վրաստանում հատուկ ուշադրություն սկսվեց հատկացվել տեղեկատվական անվտանգությանը  2008թ. հետո, երբ ՌԴ-ը զանգվածային տեղեկատվական հարձակում իրականացրեց ընդդեմ Վրաստանի: Հաշվի առնելով այս իրադարձությունները, ինչպես նաև «էլեկտրոնային կառավարության» գաղափարի հետ կապված ծրագրերի և ծառայությունների ներդրումը, տեղեկատվական անվտանգությունը դարձավ Վրաստանի ազգային անվտանգության հայեցակարգի կարևոր կողմերից մեկը»[4]: Ինչպես տեսնում ենք, վրացական կողմը անընդհատ ձգտում է ընդգծել ռուս-վրացական պատերազմը և դրան հետևած իրադարձությունները Վրաստանի ազգային անվտանգության, այդ թվում և տեղեկատվական անվտանգության, հետ: Այս հանգամանքը ունի ոչ միայն գործնական, այլև քարոզչական նշանակություն, որի մասին կխոսվի ավելի ուշ:

Տեղեկատվական անվտանգության կարգավորման նպատակով վրացական կառավարությունը իրականացրել է մի շարք ծրագրեր, որոնցից մեկը  Վրաստանի արդարադատության նախարարության հովանու ներքո ստեղծված Տվյալների փոխանակման գործակալությունն է, որն անմիջական պատասխանատվություն է կրում պետական ոլորտում տեղեկատվական անվտանգության քաղաքականության մշակման և իրականացման գործում: Գործակալությունը տեղեկատվական անվտանգության ապահովման քաղաքականության իրականացման գործում կարևորում է հետևյալ միջոցառումների իրականացումը`

• Տեղեկատվական քաղաքականության զարգացումը ՆԱՏՕ-ի և ԵՄ-ի չափանիշներին համապատասխան,
• Ներկայացումը, դիտարկումը, հաշվեքննությունը, աջակցության ցուցաբերումը և ուսուցումը պետական և մասնավոր ոլորտներում,
• Օրենսդրական շրջանակների ստեղծումը,
• Տեղեկատվական անվտանգության, հաշվեքննություն
• Կրթության ոլորտում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ներդնումը[5]:

Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա «ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարություն»-ում հիշատակում չկա տեղեկատվական անվտանգության ապահովման քաղաքականության մասին: Փոխարենը ՀՀ տեղեկատվական անվտանգության ապահովման քաղաքականության հիմնադրույթները ամրագրված են ՀՀ նախագահի կողմից 2009թ. Ազգային անվտանգության խորհրդի առաջարկությամբ հաստատված «Հայաստանի Հանրապետության տեղեկատվական անվտանգության հայեցակարգ»-ում:

Այստեղ իր արտահայտությունն է գտել այն էվոլուցիան, որն ապրել են սոցիալ-քաղաքական փոխհարաբերությունները, դրանց կարգավորման մեխանիզմները, իշխանության և տիրապետման փոխհարաբերությունները: Նշվում է, որ միջազգային համակարգի փոխակերպման պայմաններում ձևափոխվում են միջազգային գործընթացների կառավարման մեխանիզմները և որակապես նոր դերակատարում են ստանում տնտեսական և քաղաքական, ենթակառուցվածքային, ինչպես նաև գիտատեխնիկական, բնապահպանական, էներգետիկ և տեղեկատվական գործոնները: Ստեղծվում են նոր կառուցվածքներ, որոնք օգտագործվում են քաղաքական հանգուցային հիմնախնդիրների միակողմանի, հատկապես ռազմաուժային ճանապարհով լուծելու և միջազգային հանրության մեջ գերիշխող դիրքեր գրավելու նպատակով[6]: Մեր քաղաքական ընտրանու կողմից կատարված փոփոխությունների գիտակցումն ու արժևորումը բերեց մեր հանրապետության տեղեկատվական անվտանգության ապահովման քաղաքականության հիմնադրույթների մշակմանը, որոնք իրենց արտացոլում են գտել վերոնշյալ հայեցակարգում:

ՀՀ-ում տեղեկատվական հասարակության կայացումը և զարգացումը տեղի է ունենում պետության քաղաքական համակարգի բազմաթիվ չլուծված խնդիրների (ժողովրդավարացում, սոցիալական և տնտեսական համակարգի արմատական վերակառուցումներ և այլն), ինչպես նաև տարածաշրջանային բարդ իրադրության պայմաններում: Սրան գումարվում է նաև երկար տարիներ ձգվող տեղեկատվական հակամարտությունը Ադրբեջանի հետ, որը ամենատարբեր մակարդակներում պետական և հասարակական սեկտորներում իրականացնում է ակտիվ հակահայկական քարոզչություն, քարոզչական նպատակով տեղի է ունենում պատմական տվյալների և իրադարձությունների խեղաթյուրում, Հայաստանի կողմից վարվող ներքին և արտաքին քաղաքականության աղավաղված մեկնաբանություն: Տեղեկատվական տարածությունը դարձել է միջազգային ակտիվ մրցակցության ոլորտ, ու այս ոլորտի ընձեռած հնարավորությունները լայնորեն օգտագործվում են Ադրբեջանի կողմից և´ սեփական հասարակության ներսում, և´ միջազգային հանրության շրջանակներում հակահայկական տրամադրություններ ստեղծելու համար: Այս նպատակով ադրբեջանական տեղեկատվական դաշտում գործում են բազմաթիվ կառույցներ և կազմակերպություններ, որոնք, ի թիվս այլ խնդիրների, հետապնդում են հայատյացության քարոզման, հայկական կողմին որպես ագրեսոր ներկայացնելու, Լեռնային Ղարաբաղը որպես գրավված տարածք ներկայացնելու նպատակներ: Վերջին հանգամանքը իր արտահայտությունն է գտնում ադրբեջանական ամենատարբեր փաստաթղթերում և նորմատիվ-իրավական ակտերում: 2012թ. Ադրբեջանի նախագահի կողմից հաստատված «Ադրբեջան-2020: Հայացք դեպի ապագա» զարգացման հայեցակարգում նշվում է, որ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո Ադրբեջանում սոցիալտնտեսական և քաղաքական ճգնաժամը էլ ավելի խորացրեցին Ադրբեջանի դեմ ռազմական ագրեսիայի սանձազերծումը, հանրապետության տարածքի 20% գրավումը, հայկական ազգայնականների կողմից տարվող զավթողական և ցեղասպանության քաղաաքականության հետևանքով մեկ միլիոն ադրբեջանցիների արտաքսումը իրենց հայրենի տարածքներից[7]: Սրանով Ադրբեջանը փաստացիորեն շարունակում է հայկական կողմին որպես ագրեսոր ներկայացնելու իր քաղաքականությունը` ադրբեջանական բնակչությանն ու պետությանը ներկայացնելով որպես Հայաստանի զավթողական քաղաքականության զոհ:

Այդ կառույցների գործունեությունը հովանավորվում է ադրբեջանական իշխող վարչակարգի կողմից` հիմքում ունենալով հակահայկական քարոզչության միասնական քաղաքականությունը, ինչը թույլ է տալիս մասնագետներին խոսելու  Ադրբեջանում հակահայկական միասնական տեղեկատվական համակարգի առկայության մասին[8]:

Բացի հակահայկական քարոզչությունից, ադրբեջանական պետական տեղեկատվական քաղաքականության հիմքում ընկած է միջազգային հանրության շրջանում Ադրբեջանի որպես զարգացած, ժողովրդավարական արժեքներին հավատարիմ և քաղաքակրթված երկիր ներկայացնելու ձգտումը: Այս գործում նույնպես մեծ է ամենատարբեր կառույցների, և, հատկապես, Հեյդար Ալիևի անվան հիմնադրամի գործունեությունը: Հիմնադրամը, որը գործում է 2004 թվականից և ջանքեր չի խնայում Ադրբեջանը ներկայացնելու որպես քաղաքակիրթ, զարգացած մշակույթ ունեցող, արևմտյան արժեքներին համապատասխանող երկիր, որտեղ հարգվում են մարդու իրավունքներն ու ազատությունները: Սա այն դեպքում, երբ Ադրբեջանում իրականացվում է ազգային և կրոնական փոքրամասնությունների հալածման, նրանց իրավունքների ոտնահարման և հետևողական ձուլման քաղաքականություն: Վիճակագրական տվյալներով պետական մակարդակով իրականացվում է Ադրբեջանում ապրող ազգային և կրոնական փոքրամասնությունների  (թալիշներ, լեզգիներ, հայեր, ռուսներ և այլն) քանակական կազմի խեղաթյուրումներ և արհեստականորեն մեծացվում է ազգային կազմում էթնիկ ադրբեջանցիների քանակը[9]:

Տեղեկատվական քաղաքականությունը պետական քաղաքականության ամենաքաղաքականացված ոլորտներից է, որտեղ անմիջականորեն իրենց արտացոլումն են գտնում տվյալ պետության քաղաքական շահերը, հասարակական զարգացման հիմնական ուղղությունների հետ կապված խնդիրները, հասարակությունում կոնֆլիկտային իրավիճակների առկայությունը, միջազգային մրցակցությունը: Այս առումով հարավկովկասյան երեք հանրապետությունների տեղեկատվական քաղաքականության վրա առանձնահատուկ ազդեցություն ունի կոնֆլիկտների առկայությունը տարածաշրջանում և քաղաքական բարդ փոխդասավորությունը: Խոսքը գնում է արցախա-ադրբեջանական հակամարտության և 2008թ. ռուս-վրացական հակամարտության մասին, որոնք միչև այժմ էլ մեծ ազդեցություն ունի տարածաշրջանային քաղաքական գործընթացների վրա: Այս հակամարտությունները վաղուց արդեն վերածվել են նաև տեղեկատվա-հոգեբանական հակամարտությունների, որոնք նշանակալից ազդեցություն են թողնում դրանց մասնակիցների տեղեկատվական անվտանգության ապահովման քաղաքականության վրա:       Տեղեկատվա-հոգեբանական կոնֆլիկտի պայմաններում հակառակորդի վրա ազդեցության յուրահատուկ մեթոդների ի հայտ գալը հնարավորություն է տալիս տեղեկատվական հարաբերությունների մասնակիցներին բազմագործոն տեղեկատվական գործընթացների կառավարման միջոցով հասնել երկարաժամկետ և կարճաժամկետ քաղաքական նպատակների իրականացմանը: Տեղեկատվա-հոգեբանական կոնֆլիկտների բազմազանությունը որոշում է միջազգային հարաբերությունների մասնակիցների տեղեկատվական քաղաքականության բարձր ճկունությունը և բազմավեկտորությունը, որն իրականացվում է ինչպես օպերատիվ, մարտավարական, այնպես էլ ռազմավարական մակարդակներում[10]:

  Հարավկովկասյան տարածաշրջանում տեղեկատվա-հոգեբանական կոնֆլիկտների ձևավորման վրա մեծ ազդեցություն են թողնում ինչպես տարածաշրջանային և ներպետական, այնպես էլ միջազգային գործոնները` պայմանավորված տարածաշրջանի նկատմամբ մեծ հետաքրքրվածությամբ և միջագային ամենատարբեր դերակատարների ներգրավվածությամբ: Այս տեսակետից մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում 2008թ.  օգոստոսի 8–13-ը տեղի ունեցած ռուս-վրացական  «հնգօրյա պատերազմը» և դրան զուգահեռ ծավալված տեղեկատվական պատերազմը, որի մեջ ընդգրկվել էին ինչպես ռուսական և վրացական, այնպես էլ արևմտյան լրատվամիջոցները: Ռուս-վրացական տեղեկատվական պատերազմի հիմնական առանձնահատկությունը, ինչպես նշում են մասնագետները, նրա գլոբալ բնույթն է: Վրաստանը հենվում էր հակամարտության տեղեկատվական բաղադրիչի վրա, սակայն չուներ սեփական անհրաժեշտ ռեսուրսներ միջազգային արդյունավետ տեղեկատվական արշավի կազմակերպման համար: Այս առումով ԱՄՆ-ը և արևմտյան կառավարությունները Վրաստանին զգալի նյութական, տեխնիկական և մտավոր աջակցություն ցուցաբերեցին տեղեկատվական արշավի կազմակերպման համար[11]: Բայց մեզ, նշված հետազոտության շրջանակներում, առավելապես հետաքրքրում է հենց Վրաստանի գործունեությունը տեղեկատվական դաշտում և հետագա եզրակացությունները վրացական քաղաքական էլիտայի կողմից, որոնք օգտագործվեց հետկոնֆլիկտյան փուլում նոր տեղեկատվական քաղաքականության մշակման համար:

Վրաստանը այս տեղեկատվական պատերազմում, կարելի է ասել, երկու հիմնական նպատակ էր հետապնդում.

1. Ստեղծել Ռուսաստանի բացասական կերպարը արևմտյան լսարանի համար` օգտագործելով արդեն իսկ գոյություն ունեցող կարծրատիպերն ու պատկերացումները արևմտյան հասարակություններում, ներկայացնել Վրաստանը որպես ռուսական ծավալապաշտական քաղաքականության զոհ (Սա այն դեպքում, երբ ռազմական գործողությունները սկսվեցին հենց Վրաստանի նախահարձակությամբ):
2. Ներկայացնել Վրաստանը որպես արևմտյան արժեքների կրող երկիր, իսկ Ռուսաստանի «ագրեսիան» որպես ընդհանուր արժեքների սպառնալիք:

Առաջին նպատակը արտահայտում է այն էվոլուցիան, որը ապրել են տեղեկատվական պատերազմները վերջին մի քանի տասնամյակներում: 21-րդ դարում տեղեկատվական պատերազմում առավել մեծ նշանակություն է ձեռք բերել իմիջային բաղադրիչը, որը ենթադրում է բացասական ազդեցություն հակառակորդի վարկի վրա, ինչը հետագայում պեք է բերի միջազգային հանրության շրջանակներում հակառակորդի շահերի արհամարհմանը և վարկաբեկմանը: Հենց այս ուղղության վրա էլ կատարվել էր շեշտադրումը ռուս-վրացական տեղեկատվական հակամարտության ժամանակ[12]:

Վրաստանը, ընդհանուր առմամբ,  կարողացավ տեղեկատվական դաշտում հասնել առաջադրված նպատակներին. արևմտյան երկրները սկսեցին մեղադրել Ռուսաստանին միջազգային նորմերի ոտնահարման, Վրաստանի տարածքային ամբողջականության խախտման, քաղաքացիական բնակչության ռմբակոծման մեջ: Չնայած հետագայում պարզ դարձավ ճշմարտությունը` Ռուսաստանի պարտությունը տեղեկատվական պատերազմում ակնհայտ էր: Սակայն Վրաստանին չհաջովեց ներգրավել արևմտյան երկրներին կամ միջազգային խաղաղապահ ուժերին հակամարտության կարգավորման գործում, և արևմտյան երկրները այդպես էլ ռազմաուժային մակարդակում չօժանդակեցին իրենց «դաշնակցին»` անմիջապես ներգրավվելով կոնֆլիկտում` բավարարվելով տեխնիկական, տեղեկատվական, քաղաքական ու դիվանագիտական աջակցություն ցուցաբերելով:

Չնայած այս հանգամանքին` Վրաստանը պարտություն կրեց կիբերպատերազմում, ինչի արդյունքը և հանդիասացավ բազմաթիվ վրացական կայքերի, այդ թվում և նախագահի և ԱԳՆ-ի կայքերի, արգելափակումը ռուսական հաքերների կողմից: Պատահական չէ, որ, ինչպես նշվեց, Վրաստանի ազգային անվտանգության նոր ռազմավարությունում կարևորվում է հենց կիբերանվտանգության բաղադրիչը[13]:

Այսպիսով, հարավկովկասյան երկրները իրենց տեղեկատվական անվտանգության քաղաքականության հիմքում դնում են ինչպես տեղեկատվական հասարակության զարգացման և անհրաժեշտ նյութատեխնիկական հիմքի ստեղծման, այնպես էլ տեղեկատվական ոլորտում հակառակորդ պետությունների քարոզչական գործողությունների հակազդման, միջազգային հանրության շրջանում երկրի դրական իմիջի պահպանման, վարվող քաղաքական կուրսի տեղեկատվական ապահովման նպատակները: Սակայն այս խնդիրները ոչ միանշանակ գնահատական են ստանում այս երեք երկրների կողմից: Դրանց ռազմավարական նշանակության փաստաթղթերի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Ադրբեջանը հիմնականում կարևորում է միջազգային հանրության շրջանում Ադրբեջանի դրական կերպարի ստեղծման, ներհասարակական համախմբվածության ապահովման, ադրբեջանական էլիտայի դավանած արժեքների տարածման խնդիրները: Վրաստանում առավելապես կարևորվում են կիբեռանվտանգության խնդիրները, իսկ ՀՀ-ում գրեթե հավասարապես կարևորվում են վերոնշյալ բոլոր գործոնները:

Այսպիսով, հարավկովկասյան երկրներում տեղեկատվական հասարակության կայացումը տեղի է ունենում տարածաշրջանային անկայունության և ներքաղաքական ու արտաքին քաղաքական բարդ իրադրության պայմաններում, ինչը նոր մարտահրավերներ է ստեղծում այս երկրների համար: Սրան գումարվում է նաև անրաժեշտ նորմատիվ-իրավական հիմքի մասնակի անհամապատասխանությունը կարգավորվող փոխհարաբերություններին, իսկ որոշ դեպքերում դրա իսպառ բացակայությունը: Այնուամենայնիվ այժմյան տարվող քաղաքականությունը  և պետությունների գործադրած ջանքերը այս ուղղությամբ հույս են ներշնչում, որ այս երեք երկրները մոտ ապագայում կունենան տեղեկատվական անվտանգության ապահովման` իրենց սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական առաջնահերթություններին համապատասխանող արդյունավետ համակարգ:

                                            Գրականության ցանկ

1. Ադրբեջանի հակահայկական տեղեկատվական համակարգը. – Եր.։ «Նորավանք» ԳԿՀ, 2009.:
2. ՀՀ տեղեկատվական անվտանգության հայեցակարգ:  Հավելված ՀՀ Նախագահի 2009 թ. հունիսի 26-ի  ՆԿ-97-Ն կարգադրության:
3. Մարջանյան Ա. Ադրբեջանական Հանրապետություն. «վիրտուալ» ժողովրդագրության առանձնահատկությունները – Եր.: «Նորավանք» ԳԿՀ, 2012.:
4. Доклад  Группы правительственных экспертов  по достижениям в сфере информатизации телекоммуникаций  в контексте международной  безопасности. Организация Объединенных Наций, 2012г. www.un.org/disarmament/ODAPublications/DisarmamentStudySeries/DSS_33_Russian.pdf
5. Концепция национальной безопасности Азербайджанской Республики. Утверждена Распоряжением Президента Азербайджанской Республики от 23 мая 2007 года № 2198 www. migration.gov.az/images/pdf/b5f3b29fd98276567dd7f0fd0ff2a58b.pdf
6. Концепция развития «Азербайджан– 2020: Взгляд в  будущее» www.president.az/files/future_ru.pdf
7. Манойло А. В., Петренко А. И., Фролов Д. Б. Государственная информационная политика в условиях информационно-психологической войны. — Изд. 2-е. —  М.: Горячая Линия – Телеком. 2012 г.
8. Михайленко Т.А. Особенности информационной войны в современном мире На примере грузино-южноосетинского конфликта в августе 2008 года. Государственное управление. Электронный вестник Выпуск № 19. Июнь 2009г.
9. www.dea.gov.ge/uploads/DEA%20ENG.pdf
10. www.heydar-aliyev-foundation.org/
11. National Security Concept of Georgia. www.nsc.gov.ge/files/files/National%20Security%20Concept.pdf