Հայաստանի վաղքրիստոնեական սրբազան լանդշաֆտի կազմավորման մի քանի սկզբունքների մասին

Հեղինակ՝ Էվիյա Հովհաննիսյան

eviahovhannisyan@yahoo.com

Վաղմիջնադարյան Հայաստանի մշակութային լանդշաֆտը խիստ ուշագրավ, հարուստ ու խոսուն երևույթ է, որի բովանդակալից ուսումնասիրությունը, նրա իրական ու երևակայական մակարդակների վերլուծությունը կնպաստի լանդշաֆտի կազմակերպման գործոնների և տարածքի մշակութայնացման փոխառնչությունների վերհանմանը:

Վերջին տարիները հայագիտության մեջ ակնհայտ տեղաշարժ է զգացվում վաղքրիստոնեական սրբազան լանդշաֆտի ուսումնասիրության ուղղությամբ (Ն. Ղարիբյան, Հ. Պետրոսյան, Ա. Ղազարյան): Վաղմիջնադարյան քրիստոնեական լանդշաֆտի ուսումնասիրությունը ենթադրում է մի շարք կարևոր հարցերի լուծում. թե որտեղ և ինչ պայմաններում առաջ եկան նոր` քրիստոնեական սրբությամբ օժտված վայրեր, և ինչպես էր Ավետյաց երկիր կատարվող ուխտագնացությունների արդյունքում ձևավորվում նոր տիպի պատմական հիշողություն, որը նպաստում էր քրիստոնեական գաղափարախոսության և լանդշաֆտի կազմակերպման ձևերի տեղական մեկնությունների ի հայտ գալուն:

Առանձնապես ուշագրավ է, թե ինչպես էր վաղմիջնադարյան հայ քրիստոնյայի գիտակցության մեջ վերաձևավորվում լոկալ տարածությունը, որն էլ ի վերջո դառնում էր պրակտիկ կիրարկումների հիմք: Այս հայեցակետից խիստ ուշագրավ է թվում տեսիլքների ու մասունքների երևան գալու պատմությունների, հայաստանյան մշակութայնացված լանդշաֆտի վաղմիջնադարյան նկարագրությունների ու վաղ քրիստոսաբանական տեղագրության համադիր քննությունը:

Ի մասնավորի նման քննությամբ հնարավոր է ցույց տալ, որ տարածքի քրիստոնեացում-սրբազնացումն վաղմիջնադարյան Հայաստանում ընթանում էր ըստ հստակ գծված «ընթացակարգի». Գրիգոր Լուսավորչի չարչարանքների և երեք սուրբ կույսերի նահատակության վայրերի ընդհանրական նկարագրությունը խիստ նույնական է Հիսուս Քրիստոսի խաչվելու վայրի` Գողգոթայի սուրբգրքային նկարագրությունների հետ, ակնհայտորեն տեսանելի է դառնում Զվարթնոցի և Սուրբ Գերեզմանի տաճարի հատակագծային համանմանությունը և Վաղարշապատը Նոր Երուսաղեմ «դարձնելու» փորձերը:

Ներկա քննությամբ կարելի է փաստել, որ հայ վաղմիջնադարյան միտքը ամեն կերպ փորձում էր վերարտադրել վաղքրիստոնեական սրբերի ապրելակերպն ու սուրբերկրային-երուսաղեմյան տարածքային-ծավալային միջավայրը Հայաստանում:

***

Վաղմիջնադարյան Հայաստանի սրբազան լանդշաֆտի էությունը և ակունքները հասկանալու համար անհրաժեշտ է քննել 4-7-րդ դարերում Հայաստանում ընթացող քաղաքական, մշակութային և գաղափարական – դավանական գործընթացները:

Վաղմիջնադարյան մշակութային լանդշաֆտի մոդելի կերտման համար արմատական նշանակություն ունեցան երկու դարակազմիկ իրադարձություններ` քրիստոնեության ընդունումը և ավատատիրական հասարակարգի ձևավորումը: Քրիստոնեությունը Հայաստանում դառնալով պետական կրոն ու ֆեոդալական հասարակության իշխող գաղափարախոսություն` իր պահանջները առաջադրեց մշակութային լանդշաֆտի կազմակերպման գործում: Սրբազան լանդշաֆտների կազմակերպումը, ազգային ինքնության համալիրները և պաշտամունքային շենքերի ճարտարապետությունը ամբողջացվեցին և նորովի մեկնաբանվեցին աստվածաշնչյան թեմաների համատեքստում:  Տարածության մշակութային նոր դիմագիծը կերտվում էր նրա այս կամ այն տարրի մասին ստեղծված պատկերացումների հիման վրա: Լանդշաֆտի մշակութային դիմագծի տակ պետք է հասկանալ վառ ու ինքնատիպ նշանների ամբողջությունը, տվյալ դեպքում` կոթողներ, տաճարներ ու մատուռներ, բերդեր և քաղաքներ, բլուրներ, լեռներ ու ժայռեր, աղբյուրներ ու այգիներ և այս ամենի ծագման, ներկա և ապագային միտված սրբազան գործառույթի մասին պատկերացումների և կիրարկումների ամբողջությունը:

Մշակութային լանդշաֆտի կազմակերպման մեջ նախ և առաջ շեշտը դրվեց աշխարհիկից դեպի սրբազանը աստիճանական անցման վրա: Քրիստոնեությունը` ամեն կերպ փորձում էր ձուլել սակրալն ու պրոֆանը` մեղմացնելով դրանց միջև անցումը` գավիթների, բացօթյա ազատ կանգնած կոթողների, բազմաթիվ ու բազմազան  խաչապատկերների միջոցով: Համաձայն Աստվածաշնչի` Աստված ամենուր է: Հետևաբար ցանկացած վայրում, ցանկացած քրիստոնյա հավատացյալի ձեռքով կերտված քրիստոնեական գաղափարախոսության որևէ իմաստային տարր` խաչ, ձուկ, գառ, աղավնի, խարիսխ, հաց, խաղողի որթ, ալֆա և օմեգա, Քի-Ռո մոնոգրամմա և այլն, որը կցուցեր Քրիստոսի աներևույթ ներկայությունը, սակրալություն է հաղորդում լանդշաֆտին:

Մեկ այլ վաղմիջնադարյան միտում էր լանդշաֆտի սրբացման և կազմակերպման, հետագայում նաև եկեղեցու հեղինակության բարձրացման համար մեծ նշանակություն ունեցող քրիստոնեական սրբերի ու մարտիրոսների վարքի և նշխարների գյուտերի ուշագրավ պատմությունների տարածումը: Հայ վաղմիջնադարյան միտքը նոր կրոնական գաղափարախոսության շրջանակներում, ամեն կերպ փորձում էր վերարտադրել վաղքրիստոնեական սրբերի ապրելակերպն ու Երուսաղեմյան տարածքային-ծավալային միջավայրը` տեղափոխելով այն Հայաստան տեսիլքների, մասունքների և տերունական սուրբ նշանի միջոցով, այսպիսով տարածքն ու ժողովուրդը հայտնվում էին երկնային քահանայապետության օրենքի ու հովանու ներքո: Վաղքրիստոնեական սրբերի մասունքների` որևէ վայրում տեղադրելու փաստը, հսկայական իրավական ու բարոյական հիմք էր այդ վայրի եկեղեցու գոյության, հզորության և իշխող դիրքի: Դրա մասին են վկայում մի շարք վաղքրիստոնեական հայկական եկեղեցիների ու մատուռների անվանումները, որտեղ պահվել են տվյալ սրբի մասունքները` ի մասնավորի Սբ. Հռիփսիմեի տաճարը, Սբ. Գայանեի տաճարը, Մաստարայի Սբ. Հովհաննես եկեղեցին, Զվարթնոցը և այլն: Եկեղեցին այն համահասարակական «մասնատուփն» էր, որտեղ յուրաքանչյուր մարդ կարող էր հաղորդակից լինել սրբությանը:

Ակնհայտ է, երբ Վաղարշապատում ստեղծվում էին առաջին քրիստոնեական կառույցները, գոյություն է ունեցել Վաղարշապատի սրբազան լանդշաֆտը Երուսաղեմի սրբազան լանդշաֆտին համապատասխանեցնելու ձգտում: 5-րդ դարի երկրորդ կեսին երուսաղեմյան տարածական մոդելն իր մեկնաբանությունը ստացավ Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքի վերջնական տեքստում: Գրիգոր Լուսավորչի վարքը մի օրինակելի ցուցում է, թե ինչպես էր պատկերացվում և ինչ ընթացակերպով իրագործվում «հեթանոսական տարածքի» քրիստոնեացումը: Համաձայն այդ ընթացակերպի` վաղքրիստոնեական սրբազան լանդշաֆտը նախագծված էր ի վերուստ, իսկ կոթողները, տաճարները, խաչապատկերները, մասունքները, այգային պատկերացումները, Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքը և այլն, զուտ Ավետյաց երկրի մոդելը տեղում վերարտադրելու համար սահմանված տարրեր էին: Միջավայրը վեր է ածվում նշանային համակարգի, որտեղ աշխարհագրական օբյեկտները, բնական լանդշաֆտի տարրերն իմաստավորվում են կառույցների, կոթողների, սիմվոլների, արխետիպերի միջոցով, որոնց ամբողջությունը կերտում է կրոնաառասպելական կամ սրբազան լանդշաֆտը: Արդյունքում ձևավորվում է տարածքի սիմվոլիկ ընկալումը և աշխարհի ֆիզիկական քարտեզը վերածվում է «սրբապատկերի», ձևավորվում է սեմիոսֆերան` մշակույթի սեմիոտիկ տարածությունը, որը հանդիսանում է առանձին նշանային կառույցների գործունեության արդյունք:

Լուսավորչի տեսիլքի հիմնական նպատակն էր ոչ միայն ցուցել որ քրիստոնեության հաստատումը Հայաստանում տեղի է ունեցել աստվածային կամքով և անմիջական մասնակցությամբ, այլև որ այն տիեզերաստեղծ մի գործողություն էր, որի սկիզբը նշանավորվել է հեթանոսական աշխարհի կործանումով (Պետրոսյան Հ., 2008, էջ 12) և վերաիմաստավորմամբ: Այն վայրերում, ուր նահատակվեցին կույսերը և նրանց համախոհները, ըստ տեսիլքի սխեմայի, կանգնեցվեցին խաչակիր կոթողներ: Հետևելով քրիստոնեական տարածական կառույցի ընդհանրական նախատիպին և Հայաստանում 5-րդ դարի կեսերին արդեն առկա կոթողներին և գմբեթակիր կառույցներին (կենտրոնագմբեթ եկեղեցիներին և գմբեթավոր բազիլիկաներին) (Պետրոսյան Հ., 2008, էջ 1)` Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքը վերջնական տեսք ստացավ:

Միջնադարյան հայ իրականության մեջ Ավետյաց երկիրը Հայաստանում վերարտադրելու և տեղայնացնելու միտումները կրում էին քաղաքական բնույթ և իրականացվում էին ժամանակի ամենաազդեցիկ այրերի կողմից: Ամենևին պատահական չէ, որ հենց այստեղ “Աստծո ցուցումով” տեղայնացվեց համայն հայության սուրբ կենտրոնը` Վաղարշապատը, որն Երուսաղեմի մի նոր ինտերպրետացիայի տեղական փորձ էր: Այսպես, Մովսես Խորենացուն վերագրվող «Սուրբ Հռիփսիմյաններ» ներբողում կարդում ենք. – «Ուրախացի´ր և ցնծա´, Հայաստա´ն աշխարհ, Նո´ր Իսրայել, երկի´ր ավետեաց եւ դրա´խտ աստվածատունկ` զարդարված առաքեալներով եւ մարգարեներով եւ սրբերի լուսեղեն դասերով…» (Մովսես Խորենացի, 2007, էջ 49-74):

Երուսաղեմը, որպես քրիստոնեական սրբազան լանդշաֆտ, իր ձևավորման հիմքում ունի Հիսուս Քրիստոսի, նրա աշակերտների և հետևորդների կյանքը, գործունեությունը և մահը: Հովհաննես առաքյալի հայտնության մեջ շարադրված է, որ Երուսաղեմը երկնային դրախտի, Աստծո տան արտապատկերն է երկրի վրա. «…մեծ և սուրբ քաղաքը` Երուսաղէմը, որ իջել էր երկնքից, Աստծոյ մօտից» (Նոր Կտակարան, Սբ.Յովհաննես Առաքեալի եւ աստուածաբան աւետարանչի յայտնութիւնը, 1975):

Զարմանալի չէ, որ ողջ վաղ միջնադարյան քրիստոնեական աշխարհում գոյություն ուներ Երուսաղեմի տարածական մոդելը սեփական երկրում վերստեղծելու անհագ ձգտում: Արդեն Ղազար Փարպեցու աշխատության մեջ տեսնում ենք վերոնշյալ մտքի հայկական տարբերակը. «Վաղարշապատի անթիվ ապարանքների բարձրաբերձ շինությունները, անհագորեն առատ բերկրանքը դաշտերի, հրեշտակի ցույց տված տեղում հիմնարկված սուրբ տունն Աստծո` մեծ եկեղեցին կաթողիկե և ճգնավոր երանելի կույսերի այն վկայարանները…» (Ղազար Փարպեցի, 1982, էջ 27): Վաղմիջնադարյան հայ քրիստոնեական ինտելեկտը թեև անմիջապես չէր պնդում կորուսյալ դրախտի Հայաստանյան տեղայնացման վրա, քանի, որ այդ մասին Սուրբ Գրքերում անմիջական հիշատակություններ չկային, բայց հատուկ հակում էր ցուցաբերում դեպի` Հայաստանը դրախտի կամ ավետյաց երկրի հետ համեմատող այլաբանությունները: 5-րդ դարի առաջին կեսին Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանությամբ աստիճանաբար ձևավորվեց երուսաղեմյան քրիստոնեական ավանդույթի հայկական տարբերակը (Пентковский А.М., 2009, стр. 64):

Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքի համաձայն սուրբ կույսերի նահատակության վայրերում սրբատեղիների աստվածակերպ հիմնարկությունը փոխում է Վաղարշապատի դեմքը` այն դարձնելով «Սուրբ տեղիներին» համահունչ սրբազան քաղաք: Ուշագրավ է, որ Երուսաղեմի 4 գլխավոր սրբատեղիների` Գողգոթա, Ձիթենյաց լեռ, Գեթսեմանի այգի, Սուրբ Սիոն, և Վաղարշապատի Կաթողիկեի և երեք մարտիրոսարանների տեղադրությունը համընկնում է (Garibian N., 2009):

Հետաքրքիր է նաև այն հանգամանքը, որ երեք սուրբ կույսերի նահատակության վայրերի ընդհանրական նկարագրությունը նույնական է Հիսուս Քրիստոսի խաչվելու վայրի` Գողգոթայի սուրբգրքային նկարագրությունների հետ:

Համեմատելով երկու մեջբերումները տեսնում ենք, որ Գողգոթայի սուրբգրքային տեղադրությունը համեմատելի է Ագաթանգեղոսի կողմից ներկայացված սուրբ կույսերի նահատակության վայրերի տեղադրության հետ. հռիփսիմյան կույսերը բնակվում և նահատակվում են քաղաքից դուրս, ինչը համեմատելի է Քրիստոսի քաղաքից դուրս` Գողգոթայի բլրի վրա խաչվելու հետ, հնձանը ևս կառուցված էր քաղաքից դուրս` պարիսպների տակ, որտեղից արդար հոգիները պիտի մտնեն աստվածային քաղաք կամ վերին Երուսաղեմ (Պետրոսյան Հ., 2002, էջ 435): Այսպես` ընդհանրական բնորոշիչներն են` բլուրը, քաղաքի դարպասներից դուրս գտնվելը, բանուկ ճանապարհի հարևանությունը, հասարակական մահապատժի վայրը և տեղանունը:

Ավետյաց երկրի նմանությամբ սրբացվեցին նաև ճանապարհներն ու փողոցները. քրիստոնեության մեջ խորհրդանշական իմաստ է ստացել դեպի Գողգոթա տանող ճանապարհը` խաչի ճանապարհ (այն ճանապարհը, որն անցել է Հիսուս Քրիստոսը): Վաղ միջնադարում փողոցը դիտվում էր, որպես պաշտամունքային մաքուր վայր և դա իր արտացոլանքն է գտել նաև Հայաստանում: Աստվածաշնչի միջնադարյան մեկնիչ Ստեփանոս Սյունեցին իր մեկնություններում ուղղակիորեն հիշատակում է դեպի երկնային թագավորություն և դժոխք տանող ճանապարհները: Այս առումով հատկանշական է Վանքասարի ժայռափոր համալիր տանող արահետը, որի ամբողջ երկայնքով ժայռի մեջ քանդակված են խաչեր: Սա պատահական բնույթ չի կրում, քանի որ Հիսուս Քրիստոսի անցած չարչարանքների ամբողջ ճանապարհը` Երուսաղեմի հին թաղամասի Սբ. Ստեփանոսի (Առյուծների) դարպասներից մինչև Սուրբ Գերեզմանի տաճարը, պատված է հազարավոր խաչաքանդակներով:

Քրիստոնեական սրբազան լանդշաֆտի կենտրոնական բաղկացուցիչն է եկեղեցին: Այն խորհրդանշում է փակ սրբազան տարածքը և տեսանելի նյութական աշխարհում ներկայացնում է իմանալի հոգևոր աշխարհը, որը կոչված է ամբողջացնելու, կազմակերպելու և իր շուրջը համախմբելու բաց սրբազան լանդշաֆտը: Վերջինը ենթարկվում է հստակ համաչափությունների ու համամասնական համակարգերի, որոնք իրենց արտահայտությունն են գտնում եկեղեցիների, մատուռների, կոթողների, գերեզմանների և այլ կառույցների փոխդասավորության մեջ:

Վաղմիջնադարյան Հայաստանի առաջին քրիստոնեական տարածական (տաճարային) կառույցների հիմնական բաղադրամասը քառասյուն գմբեթահարկն էր: Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքում նկարագրվող քառասյուն գմբեթահարկի տակ նկատի է առնված ոչ թե որևէ կոնկրետ կառույց, այլ քրիստոնեական տարածական կառույցի ընդհանրական նախատիպը, որը 5-րդ դարի երկրորդ կեսին, երբ վերջնական տեսք էր ստանում տեսիլքի տեքստը, ճարտարապետորեն կարող էր պատկանել թե´ կենտրոնագմբեթ կառույցի և թե´ գմբեթավոր բազիլիկայի: Նոր կրոնն էր թելադրում պաշտամունքային կառուցվածքների բովանդակությունը, իսկ ժամերգության, ծիսակատարության պահանջների փոփոխման և բարդացման հետ փոփոխվել են նաև ճարտարապետական ձևերը: Գմբեթակիր եկեղեցական կառույցի տիպը հնարավորություն էր տալիս բոլոր հավատացյալներին, որոնք տվյալ պահին գտնվում էին եկեղեցու պատերից ներս, զգալ իրենց վրա երկնքի (գմբեթի) հովանավորությունը: Նման առաջին կառույցներն ունեին իրենց նախատիպը` ի դեմս Քրիստոսի գերեզմանի վրա, ըստ ավանդության, 4-րդ դարում Կոստանդիանոս Մեծի և Հեղինեի կողմից կառուցված սյունաշար գմբեթահարկի` տեմպիետոյի: Դրան անմիջապես հետևեց նմանատիպ եկեղեցիների մի ողջ շարք սփռված քրիստոնեական աշխարհով մեկ, որն իր արտահայտությունը գտավ նաև Զվարթնոցի տաճարում` ի դեմս ներսի շրջանաձև ռոտոնդայատեսք կառույցի: Ահա Երուսաղեմի սրբազան լանդշաֆտը տեղում վերարտադրելու ակնհայտ մի փորձ ևս:

Ուշագրավ է, որ եկեղեցական կառույցի ներսույթը ևս վերարտադրում է Երուսաղեմի սրբազան լանդշաֆտը. այսպես, եկեղեցու բեմի հատվածը նույնացվում է բեթղեհեմյան փարախի հետ, որտեղ, համաձայն Աստվածաշնչի, ծնվել է Հիսուս Քրիստոսը, մկրտության ավազանը` նրա մկրտության վայրի` Հորդանանի և քառասյուն գմբեթահարկը` խաչելության վայրի հետ (Пентковский А.М., 2009, стр. 68): Այսպես, քրիստոնեական տաճարի կերտվածքը դարերի ընթացքում իր ճարտարապետական ձևերի ընդհանուր և մասնավոր կողմերով դառնում է մարմնացումը երկնային իրականության և շինության արտաքին կերպարանքը, դրա շրջակայքը նույնանում են նրա գաղափարական իմաստի հետ:

Եկեղեցին երկնքի հետ համեմատելու բազմաթիվ օրինակներ կարող ենք գտնել նաև հայ պատմագրության մեջ: Այդպես Արուճի կաթողիկեի մասին Հ. Դրասխանակերտցին գրում է.- «Զայսու ժամանակաւ բարեպաշտ իշխանն Գրիգոր Մամիկոնեան աստուածային այցելութեամբ հիմնադրեալ զչքնաղագեղ եկեղեցին, որ ի դաստակերտին Արուչ` շինէ զնա ստիպով, երկնային իմն ճեմարան յարդարեալ ի վերայ երկրի:» (Հովհաննես Դրասխանակերտցի, 1912, էջ 94): Համաձայն Գրիգոր Տաթևացու «Քահանայական օրհնութեամբ եւ մեռոնով Սուրբ Հոգին միացաւ եկեղեցուն, եւ Որդին պատարագւում է նրանում, եւ Հայրն ընդունում է պատարագը: Ուստի իրաւապէս եկեղեցին երկինք է երկրի վրայ» (Գրիգոր Տաթևացի, 1729, էջ 65): Հովհան Մայրագոմեցին հորդորում է քարակերտ եկեղեցուն վերաբերվել ոչ որպես ձեռակերտ շինության, այլ անձեռակերտ սրբարանի (Տես`, Խաչատրյան Տ., 1994, էջ 343):

Այսպիսով կարող ենք փաստել, որ հստակորեն գծված պատմողական – իրադարձային ատաղձը և ճարտարապետական – ծավալային լուծումները թելադրող հայ վաղմիջնադարյան հոգևորականությունը հետևել է Քրիստոսի և իր աշակերտների գործունեության ու նահատակության արդեն հայտնի նախօրինակներին և շատ փաստեր պարզապես փոխ է առել` հարմարեցնելով պատմական անցքերին և անձանց:

 ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

1. Ագաթանգեղայ, 1983, Պատմութիւն հայոց, աշխարհաբար թարգմանությունը և ծանոթագրությունները Արամ Տեր-Ղևոնդյանի, Երևան, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 700 էջ
2. Գրիգոր Տաթևացի, 1729, Գիրք հարցմանց, Կ.Պոլիս, տպ. Աստվածատուր Կոստանդուպոլսեցի, 80 էջ:
3. Ղազարայ Փարպեցւոյ, 1982, Պատմութիւն Հայոց և թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան / Աշխատութեամբ Գ.Տեր-Մկրտչեան և Ստ. Մալխասեանց, աշխարհաբար թարգմանությունը և ծանոթագրությունները Բ.Ուլուբաբյանի /, Երևան, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 537 էջ
4. Մովսես Խորենացի, 2007, Սուրբ Հռիփսիմեի եւ նրա վկայակիցների հիշատակին եւ նրանց նահատակությանը [նվիրված] ներբողյան` հրաշազարդ հորինվածներով, Մայր Աթոռ Սբ. Էջմիածին, 77 էջ:  Յովհաննու կաթողիկոսի Դրասխանակերտցւոյ 1912, Պատմութիւն Հայոց, Թիֆլիս, տպ. Աղանյանցի, 427 էջ
5. Նոր Կտակարան, 1975, Էջմիածին, Մայր Աթոռ Սբ. Էջմիածնի տպ., 711 էջ
6. Պատմություն Սեբեոսի,1979, / Աշխ. Գ.Վ.Աբգարյանի /, Երևան, ՀՍՍՀ Գիտ. ակադ. հրատարակչություն, 447 էջ

 

ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1. Խաչատրյան Տ., 1994, Քրիստոնեական տաճարի խորհրդաբանությունը, Գանձասար / Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի աստվածաբանական հանդես, թիվ Ե, Երևան, էջ 339-347
2. Ղարիբյան Ն., 2009, Պարթևական ավանդույթները Հայաստանում և կաթողիկոսական աթոռի խնդիրը 4-րդ դարում, Կրոն և հասարակություն, համար 10, Երևան, 2010,  էջ 48-75
3. Պետրոսյան Հ., 2008, Խաչքար. Ծագումը, գործառույթը, պատկերագրությունը, իմաստաբանությունը., Երևան, Փրինթինֆո, 406 էջ
4. Պետրոսյան Հ., 2002, Հայ միջնադարյան պատկերացումները իդեալական կենսատարածքի և կենսընթացի մասին. Աշխարհը որպես այգի, Հանդէս ամսօրեայ, էջ 411 – 440
5. Пентковский А.М., 2009, «Иерусалимизация» литургического пространства в византийской традиции, Новые Иерусалимы / иеротопия и иконография сакральных пространств / под ред. А.М.Лидова, Москва, Индрик, 912 стр.
6. Garibian N., 19/11/ 2009, La Jérusalem Nouvelle et les premiers sanctuaires chrétiens de l’Arménie: méthode pour l’étude de l’église comme temple de Dieu, London-Fribourg 2009, pp. 244-255 et 272-282.
7. Gethsemane, 25/03/2010, 29/03/2010, en.wikipedia.org.