Բնօրինակը տե՛ս հղումով
Թարգմանեց՝ Հռիփսիմե Դայան
hp.dayan@rambler.ru
Հարցազրույցը՝ Սոֆի Բուխարիի
Ֆրանսիացի փիլիսոփայի և սոցիոլոգի համար երկխոսությունը հնարավոր է միայն նրանց միջև, ովքեր միմյանց ընդունում են որպես միևնույն արժանապատվությամբ և իրավունքներով օժտված սուբյեկտներ: Ահա թե ինչու նա հոռետեսորեն է վերաբերվում մեր դարաշրջանին, որը, ըստ Մորենի, բնութագրվում է մանիքեությամբ և փոխհասկացվածության քայքայմամբ:
Կարո՞ղ եք օգնել մեզ սահմանել «քաղաքակրթությունների միջև երկխոսություն» հասկացությունը կամ էլ «քաղաքակրթություն» հասկացությունը, մասնավորապես, ի տարբերություն «մշակույթի»:
Ըստ 19 -րդ դարի գերմանական սոցիոլոգիայի առաջարկած դասական տարբերակման՝ մենք մշակույթ ենք անվանում այն, ինչը պատկանում է էթնիկ խմբին, ազգին կամ համայնքին, այլ կերպ ասած՝ նրա սովորույթները, համոզմունքները, բարքերը, ծեսերը, տոնակատարությունները, աստվածներն ու առասպելները… Մինչդեռ քաղաքակրթությունն այն է, ինչը կարող է փոխանցվել մի մշակույթից մյուսը: Օրինակ կարտոֆիլի մշակությունը անդյան Ամերիկայից փոխանցվեց Եվրոպա, այնուհետև՝ ողջ աշխարհ, ինչպես գութանի օգտագործումը սկսվեց աշխարհի մի ծայրից և տարածվեց ամենուր: Այլ կերպ ասած, քաղաքակրթությունը տեխնիկական է և նյութական. դա այն է, ինչը կարելի է փոխանցել: Այնուամենայնիվ, «քաղաքակրթությունների միջև երկխոսության» գաղափարը «քաղաքակրթություն» բառն ավելի շատ ըմբռնում է «մշակույթի» իմաստով. «Երկխոսությունը ենթադրում է հավասարություն», քանի որ այն հղում է կատարում մի շարք առանձնահատկություններին, որոնք ենթադրաբար հնարավոր չէ խառնված լինեն: Երբ խոսում ենք քաղաքակրթությունների միջև, իր սովորական իմաստով, երկխոսության մասին, պարզեցված ձևով մենք մտածում ենք արևմտյան կամ չինական, իսլամական, քրիստոնեական, իրանական, աֆրիկյան կամ որևէ այլ քաղաքակրթության մասին: Սակայն եթե ես խոսում եմ չինական քաղաքակրթության մասին, ապա մտաբերում եմ դաո կամ կոնֆուցիականություն, որոնք, իհարկե, կարող են տարածվել: Իսկ իսլամական քաղաքակրթությունը, օրինակ, ներառում է տարբեր մշակույթներ ունեցող երկրներ և բնակչություն, նույնիսկ եթե այն ակնհայտորեն կարող է տարածվել աշխարհի այլ վայրերում: Մի խոսքով, քաղաքակրթությունն ու մշակույթն աղոտ հասկացություններ են և ենթակա են անորոշության: Այնուհանդերձ, ինձ թվում է, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ –ն նկատի ունի հետևյալը. «Մենք տարբեր ենք, ունենք տարբեր հավատք ու կրոն, բայց մեր բնութագրիչ առանձնահատկությունները չպետք է խանգարեն մեզ երկխոսել»:
Ի՞նչ է նշանակում քաղաքակրթության համար «երկխոսություն» ասվածը:
Գտնում եմ, որ քաղաքակրթությունները կամ մշակույթները չեն երկխոսում: Միայն անհատները կարող են երկխոսել: Նրանք մշակույթի մի մասն են, նրանք բաց են և կարող են ճանաչել Ուրիշի գոյությունը: Օգտագործելով մեր տարբերությունները որպես ելակետ, նրանք կարծում են, որ մենք կարող ենք գտնել ընդհանուր հիմք և ընդհանուր լեզու, օրինակ`«Բոլորս ձգտում ենք խաղաղության»: Եթե դիտարկենք միջնադարյան քրիստոնեական աշխարհը Խաչակրաց արշավանքների ժամանակ, երկխոսություն հնարավոր չէր ո՛չ մահմեդականների, ո՛չ հրեաների հետ: Ներկայիս իսլամական ֆանատիկոս- ֆունդամենտալիստների հետ նույնպես հնարավոր չէ երկխոսություն, քանի որ նրանց համար մնացած բոլորը «անհավատ շներ» են: Հենց Ուրիշը դառնում է սխալական կամ անհավատ, երկխոսությունը դառնում է անհնար:
Իսկ այսօր արևմտյանները բա՞ց են երկխոսության համար:
Այս պահին Միացյալ Նահանգներում իշխանություն ունեցողները որպես լավ կայսրություն և չար կայսրություն սահմանել են այդպիսին, մինչդեռ Ալ-Քաիդայի տեսանկյունից դա ճիշտ հակառակն է: Յուրաքանչյուրը պնդում է, որ ներկայացնում է Բարին, իսկ մյուս կողմը ներկայացնում է Չարը: Իսկ մանիքեական իրավիճակը անհնար է դարձնում երկխոսությունը:
Որոշ արևմտամետներ, սակայն, որոնք ուսումնասիրել են այլ քաղաքակրթություններ, կարծում են, որ իսլամին չի կարելի հանգեցնել ֆունդամենտալիզմին. դա մի մեծ կրոն է, որը կարևոր քաղաքակրթական դեր ուներ անցյալում, մասնավորապես՝ Բաղդադի, խալիֆաթների և Անդալուզիայի դարաշրջանում: Բացի դրանից, նրանք նշում են, որ դա Բարձր միջնադարի միակ մեծ քաղաքակրթությունն էր, որ կան իսլամի մի քանի մեկնաբանություններ, և որ նույնիսկ իսլամական աշխարհի սրտում կան աշխարհիկության կողմնակիցներ: Հենց մշակույթի կամ քաղաքակրթության մեջ բազմազանություն է առաջանում, հայտնվում են մարդիկ, ովքեր պատրաստ են երկխոսության: Որպես կանոն դրանք ամենաքիչ կոնֆորմիստական մտքերն են, «դևիանտ» մտքերը, երբեմն՝ մի քանի քաղաքակրթությունների խառը ցեղատեսակի արդյունքը:
Ի՞նչ է «երկխոսությունը»:
Երբ յուրաքանչյուրը կարող է ներկայացնել իր թեզը, ներկայացնել իր փաստարկները, և նույնը կարող է անել մյուս անձը:
Որո՞նք են երկխոսության պայմանները:
Առաջին հերթին՝ Ուրիշի ճանաչումը որպես սեփական իրավունքներին հավասար իրավունք ունեցող զրուցակցի: Իրական երկխոսությունն այն է, երբ ճանաչում ես նույն արժանապատվությունը մեկ ուրիշի մեջ: Տիրոջ և նրա ստրուկի միջև ոչ մի երկխոսություն հնարավոր չէ: Երկխոսությունը ենթադրում է հավասարություն, ինչը համեմատաբար նոր մոտեցոււմ է եվրոպական մշակույթում: Արևմտյան Եվրոպան գերիշխեց և շահագործեց աշխարհը՝ Ամերիկայի նվաճումից ի վեր. զբաղվում էր ստրկավաճառությամբ ու ստրկությամբ. այն հաստատեց պատմության մեջ ամենաերկար և ամենադաժան տիրապետությունը: Այդ նույն Եվրոպայում, և գուցե դեռևս նվաճման ժամանակ, դևիանտ մտքերը զարգացրին երկխոսության հնարավորություն տվող մի քանի հիմնական գաղափարներ. իսպանացի քահանա Բարտոլոմեո դե Լաս Կասասն ասաց, որ ամերիկացի բնիկ մարդիկ բոլորրի պես մարդ են, և Մոնտենն էր, որ ասաց՝ այլ քաղաքակրթություններին մենք «բարբարոսներ» ենք անվանում: Այն շարունակեց Մոնտեսքիոն հետ, ով պատկերացրեց, այսպես կոչված պարսիկին, ով եկել է ուսումնասիրել Ֆրանսիան մարդաբանին հատուկ մոտեցմամբ՝ մարդու իրավունքների փիլիսոփայության տառին համապատասխան դաստիարակություն ստացած: Այլ կերպ ասած, Արևմտյան Եվրոպան միաժամանակ եղել է գերիշխանության և ազատագրման գաղափարների ծննդավայրը: Ու հենց այդ գաղափարների յուրացման շնորհիվ գաղութացված ժողովուրդները կարողացան համեմատաբար ազատագրվել:
Որո՞նք են այսօրվա աշխարհում երկխոսության խոչընդոտները:
Խոչընդոտն ի հայտ է գալիս այն ժամանակ, երբ այն, ինչ սուրբ է մեկի համար, սրբություն չէ մյուսի համար: Օրինակ, մահմեդականը, քրիստոնյան և հրեան չեն կարող երկխոսություն հաստատել՝ հաստատելու համար՝ Հիսուսը երրորդ օրը հարություն առե՞լ է, Մովսեսը ստացե՞լ է Տասը պատվիրանները, թե՞ Մուհամեդը հայտնություն է ստացել Գաբրիել հրեշտակից: Բայց մենք կարող ենք ճանաչել այն, ինչը սրբություն է Ուրիշի համար և զբաղվել երկխոսությամբ, այսինքն՝ առաջադիմել Ուրիշին ճանաչելու հարցում:
Երկխոսողները փոքրամասնություն են, բայց կան: Թեև երբ նրանք շատ քիչ են, շատ բանի չես հասնի:
Ո՞րն է տարբերությունը երկխոսության և բանակցության միջև:
Բանակցությունը շահերի, համաձայնության հասնելու առևտուր է: Մինչդեռ իսկական երկխոսությունը մյուսին հասկանալն է: Ուրիշին հասկանալու համար նախ պետք է փորձել և ճանաչել նրան ամբողջությամբ, իմանալ նրա համոզմունքները, սովորույթները, ծեսերը, քաղաքակրթության պատկանելիությունը, ինչը ենթադրում է էրուդիցիա կամ որոշակի կրթություն: Մենք պետք է հասկանանք, որ Ուրիշը մեզ պես սուբյեկտ է, այսինքն հարգանք պահանջող ինքնավար անհատ: Հետո անհրաժեշտ է հետաքրքրության և համակրանքի սուբյեկտիվ խթան: Առանց դրա փոխհասկացում չկա: Այսօր մենք գտնվում ենք կոլեկտիվ հիստերիայի և մանիքեիզմի պայմաններում, որոնք կանխում են համակրանքը և, հետևաբար, ըմբռնումը: Մենք գտնվում ենք մի ժամանակաշրջանում, երբ փոխըմբռնումը կորցնում է դիրքերը պատերազմի և դրա հետևանքների պատճառով:
Ինչպե՞ս կարող ենք խրախուսել համակրանքի նկատմամբ այս խթանը, որին դուք հղում եք կատարում:
Վերցրեք Ֆրանսիայի և Գերմանիայի օրինակը, ովքեր կռվել են մեկուկես դար: Ֆրանսիայի դպրոցներում սովորեցնում էին, որ գերմանացիները գազաններ են, իսկ Գերմանիայում` ֆրանսիացիները ոչինչ չարժեն: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո որոշվեց, որ պատմության գրքերը պետք է վերանայվեն, և որ սոցիոկենտրոն տեսլականը պետք է փոխարինվի ավելի լայն տեսակետով: Բայց մյուս կողմից, այսօր Արևմտյան Եվրոպայում մենք շարունակում ենք մթագնել պատմության որոշ հատվածներ, երբ ուսումնասիրում ենք այս մայրցամաքը: Մենք մոռանում ենք, օրինակ, որ Օսմանյան կայսրությունը հասավ մինչև Հունգարիա և նախկին Հարավսլավիա, ու որ այն դարեր շարունակ քաղաքակրթական դեր խաղաց: Ուրիշին համակրելու համար պետք է պատմություն գիտենալ:
Այլ կերպ ասած, երկխոսության մեջ մտնելուց առաջ պետք է ապահովվեն բազմաթիվ պայմաններ: Կառավարությունում կամ քաղաքացիական հասարակությունում առանցքային դերակատարություն ունեցող որոշ անձինք կարող են նաև դյուրացնել գործընթացը` պատրաստելով ձեռնարկներ և գրքեր, որոնք կօգնեն մեզ հասկանալ ուրիշներին: Փոխըմբռնումը երկխոսության պայման է:
Համաձա՞յն եք Հանթինգթոնի այն մտքի հետ, որ Սառը պատերազմից հետո արևմտյան քաղաքակրթության և իսլամական քաղաքակրթության միջև բախումն անխուսափելի էր:
Ոչ, դրանից կարելի էր խուսափել: Բայց կասեի, որ բախումն արդեն ընթացքի մեջ է, նույնիսկ եթե այն իրականում դեռ տեղի չի ունեցել: Մի քանի տարրեր մատնանշում են դա: Օրինակ, մինչև Իրաք ներխուժումը, կամիկաձե (մահապարտ) երևույթը սահմանափակվում էր Իսլամական Ջիհադ պաղեստինցի զինյալների շատ փոքր խմբով: Այժմ այն տարածվել է Իրաքում, որտեղ դուք նաև կամիկաձե վարքագծի այլ ձև եք տեսնում, որը մոտ է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Ճապոնիայում գոյություն ունեցածին. նույնիսկ նրանք, ովքեր ֆունդամենտալիստական հավատի ներկայացուցիչներ չեն, պատրաստ են իրենց կյանքը զոհել հանուն իրենց երկրի: Հենց գործ ունենք պատերազմի էսկալացիայի, ահաբեկչության և ռազմական ահաբեկչության ճնշման հետ, ի հայտ է գալիս ատելության, արհամարհանքի, մերժման և զզվանքի արատավոր շրջան, և գուցե հենց այդ պահին սկսվում է քաղաքակրթությունների միջև պատերազմ, որի դեմ մենք պետք է պայքարենք:
Ինչպե՞ս կարող ենք պայքարել:
Խոսքերով, խելամտությամբ ու խղճով: Մենք գիտենք, թե ինչ սկզբունքներ պետք է հարգել՝ հասկանալ ուրիշներին և ճանաչել նրանց իրավունքները: Կան ժամանակաշրջաններ, ինչպիսին մերն է, որոնցում շատ քիչ է հնարավոր հաստատել երկխոսություն: Կարծում եմ՝ մտնում ենք մութ շրջան:
