Ի՞նչ է քննադատությունը

Ֆրանսերենից թարգմանեց՝ Հռիփսիմե Դայան
Ռոլան Բարտ “Ի՞նչ է քննադատությունը” բնօրինակը տե’ս հղումով
Տպագրվել է 1963թ. Times Uterary Supplément գրաքննադատական շաբաթաթերթում
hp.dayan@rambler.ru

Միշտ էլ հնարավոր է, հատկապես Ֆրանսիայում, գաղափարախոսական արդիականությամբ պայմանավորված, սահմանել մի քանի քննադատական նշանակալի սկզբունքներ, որտեղ տեսական մոդելները մեծ հեղինակություն են վայելում, որովհետև պրակտիկայով զբաղվողին, անկասկած, նրանք տալիս են վստահություն առ այն, որ նա միաժամանակ մասնակցում է մի կռվի, մի պատմությանը և մի ամբողջությանը. և այդպես է, որ տասնհինգ տարի շարունակ, զանազան վայրիվերումներով հանդերձ, ֆրանսիական քննադատությունը զարգացավ չորս խոշոր «իմաստ-ա-սիրությունների» շրջանակների ներսում: Առաջին հերթին, ինչպես ընդունված է անվանել, մի շատ վիճելի տերմինով, էքզիստնեցիալիզմը, որը հանդես եկավ Սարտրի՝ «Բոդլեր», «Ֆլոբեր» աշխատություններում, Պրուստի, Մորիակի, Ժիրոդուի ու Պոնժի վերաբերյալ մի քանի ավելի կարճ հոդվածներում, և հատկապես պաշտելի «Ժենե»-ում: Այնուհետև` մարքսիզմը. հայտնի է (քանի որ վեճերն արդեն անցյալում են), թե ուղղափառ մարքսիզմը որքան անպտուղ դուրս եկավ իր քննադատության մեջ՝ տալով աշխատությունների բացառապես մեխանիկական մեկնաբանություն կամ վավերացնելով ավելի շատ նշանաբաններ, քան արժեքավոր չափանիշներ. հետևապես, թե կարող ենք ասել, հենց մարքսիզմի սահմաններում (և ոչ թե իր հայտարարված կենտրոնում) ենք գտնում ամենահարուստ քննադատությունը. Լ. Գոլդմանի կողմից արվածը (Ռասինի, Պասկալի, Նորավեպի, ավանգարդ թատրոնի, Մալրոյի վերաբերյալ) որոշակիորեն պարտական է Լուկաչին. սոցիալական ու քաղաքական պատմությունից սկսած դա ամենաճկուն և ամենահնարամիտ բաներից մեկն է, որ կարողացան երևակայել:

Հաջորդը հոգեվերլծությունն է. գոյություն ունի ֆրեյդյան տիպի հնազանդության հոգեվերլուծական քննադատություն, որի լավագույն ներկայացուցիչը Ֆրանսիայում այսօր կլիներ Շառլ Մորոն (Ռասինի և Մալարմեի մասին իր աշխատություններով). սակայն այստեղ կրկին առկա է «մարգինալ» հոգեվերլուծությունը, որն իր բնույթով ամենապարարտն էր. սկսելով սուբստանցիաների (և ոչ թե աշխատությունների) վերլուծությունից, հետևելով բազմաթիվ պոետների մոտ առկա պատկերի դինամիկ ձևափոխումներին` Գ. Բաշլյարը հիմնեց մի այնպիսի իրական, հարուստ քննադատական դպրոց, որ կարող ենք ասել` ժամանակակից ֆրանսիական քննադատությունն իր ամենածաղկուն ձևի ներքո բաշլյարիան ոգեշնչման արդյունքն է (Ժ. Պուլե, Ժ. Ստարոբինսկի, Ժ-Պ. Ռիշար): Եվ վերջապես ստրուկտուրալիզմը (կամ ծայրահեղ աստիճան ու անշուշտ անհարկի պարզեցնելով` ֆորմալիզմը). հայտնի է Ֆրանսիայում այդ շարժման, կարող ենք ասել նաև ալիքի, կարևորությունն այն պահից սկսած, երբ հենց Կ. Լևի-Ստրոսը հիմնեց սոցիալական գիտություններն ու փիլիսոփայական միտքը. դեռևս քիչ քննադատական գործեր կան, որոնք դրանց արդյունքն են հանդիսանում, սակայն վերջինիս ճանապարհին են, որտեղ, իհարկե, մասնավորապես, կգտնենք Սոսյուրի կողմից ստեղծված և Ռ. Յակոբսոնի շնորհիվ զարգացրած (ով իր հերթին, սկզբնական շրջանում, անդամակցեց ռուսական ֆորմալիստական դպրոցի գրաքննադատական շարժմանը) լեզվաբանական մոդելի ազդեցությունը: Թվում է, օրինակ, Յակոբսոնի հիմնած երկու հռետորական կատեգորիաներից ՝ մետաֆորայից և  փոխանունությունից սկսած, հնարավոր է զարգացնել մի գրաքննադատություն: Ինչպես երևում է, այս ֆրանսիական քննադատությունը միաժամանակ «ազգային» է (այն շատ քիչ է պարտական, գրեթե ոչնչով, անգլո-սաքսոնական քննադատությանը, սպիտցերիզմին, կրոկիզմին) և իրական, կամ, եթե կուզեք՝ «անհավատարիմ». ամբողջությամբ լինելով խորասուզված որոշակի գաղափարախոսական ներկայում, այն, որպես Սենտ-Բյովի, Տենի կամ էլ Լանսոնի քննադատական ավանդույթի մասնակից,  վատ ճանաչելի է: Մինչդեռ արդի քննադատության առջև այդ վերջին մոդելն առաջ է քաշում մի յուրահատուկ խնդիր: Լանսոնի աշխատությունը, մեթոդը, ոգին, իր` որպես ֆրանսերեն լեզվի դասախոսի նախատիպը, անթիվ կույր հետևորդների հետ  միասին, շուրջ հիսուն տարի շարունակ հաստատված մի կարգ, ողջ համալսարանական քննադատությունը: Փաստերի կազմման մեջ, գոնե դեկլարատիվ ձևով, որպես այդ քննադատության սկզբունքներ հանդես են գալիս ճշգրտությունն ու օբյեկտիվությունը. կարող էին ենթադրել, որ լանսոնիզմի և գաղափարախոսական քննադատության դրսևորումների միջև չկա որևէ անհամապատասխանություն, և որ դրանք միանգամայն մեկնության քննադատության օրինակներ են: Միևնույն ժամանակ, չնայած մեր օրերի ֆրանսիացի քննադատների մեծ մասի (խոսքը գնում է հորինվածքի քննադատության և ոչ թե “critique de lancée”-ի մասին[1]), թեկուզ և հենց իրենց` դասախոսների միջև, առկա է որոշակի լարվածություն մեկնության քննադատության և պոզիտիվիստ (համալսարանական) քննադատության/ միջև: Բանը նրանումն է, որ, փաստորեն, լանսոնիզմն ինքնին մի գաղափարախոսություն է. այն չի բավարարվում պահանջելով միայն ցանկացած գիտական ուսումնասիրման օբյեկտիվ կանոնների իրականացում. այլ ենթադրում մարդու, պատմության, գրականության, հեղինակի փոխհարաբերությունների ու աշխատության վերաբերյալ ընդհանրական համոզմունքների ներկայացում. լանսոնիզմի հոգեբանությունը, օրինակ, հրաշալիորեն թվագրված է՝ բաղկացած լինելով գլխավորապես անալոգիական դետերմինիզմի պես մի բանից, համաձայն որի`գործում տեղ գտած մանրամասնությունները պետք է նմանվեն կյանքում, հերոսի, հեղինակի և այլոց հոգում առկա մանրամասնություններին. դա մի շատ յուրահատուկ է գաղափարախոսություն է, որովհետև ճիշտ այդ պահից սկսած, օրինակ, հոգեվերլուծությունը ենթադրեց ստեղծագործության և հեղինակի միջև առկա հակադիր փոխհարաբերությունների բացառում: Անշուշտ, փիլիսոփայական կանխադրույթներն անխուսափելի են. հետևապես դրանք չեն թվում ձեռք բերված, ինչում կարող ենք հանդիմանել լանսոնիզմին. դա կայանում է թաքցնել այդ կանխադրույթները, ծածկել դրանք ճշգրտության և օբյեկտիվության բարոյական քողով. գաղափարախոսությունն այստեղ շոշափված է ինչպես սցիենտիստական ուղեբեռում գտնվող մի մաքսանենգ ապրանք:   Քանի որ այդ գաղափարախոսական տարբեր սկզբունքները հնարավոր է հանդես գան միաժամանակ (և իմ հերթին, ինչ-որ իմաստով, ես միաժամանակ ստորագորում եմ նրանցից յուրաքանչյուրի տակ) ապա գաղափարական ընտրությունը, անկասկած, չի սահմանում քննադատության գոյությունը և այն, որ «ճշմարտությունը» իր պատժամիջոցը չէ: Քննադատությունն այլ բան է, քան լոկ խոսել «ճշմարիտ» սկզբունքների անունից: Դրանից հետևում է, որ քննադատության մեջ գլխավոր մեղավորը ոչ թե  գաղափարախոսությունն է, այլ` լռությունը, որով նրան ծածկում են. այդ հանցավոր լռությունն ունի անուն՝ մաքուր խիղճ կամ, եթե կուզեք, անբարեխղճություն: Ինչպե՞ս իրականում հավատալ, որ ստեղծագործությունը մի արտաքին օբյեկտ է ուղղված այն շարժական մեծ հայելուն ու պատմությանը, որը նրան հարցաքննում է և որին դեմառդեմ քննադատությունը կունենար էքստերիտորիալության իրավունքի պես մի բան: Այդ ո՞ր մի հրաշքով խորքային հաղորդակցությունը, որը քննադատների մեծ մասը կանխադրում է գործի ու իրենց ուսումնասիրվող հեղինակի  միջև, կդադարեցվեր, երբ խոսքը գնում  է իրենց սեփական աշխատության ու սեփական ժամանակի մասին: Կլինեի՞ն արդյոք ստեղծման ընդունելի օրենքներ գրողի, բայց ոչ քննադատի համար: Ցանկացած քննադատություն պետք է ներառված լինի իր դիսկուրսում (դա ամենից շեղված և ամենապարկեշտ ձևն է, որ կարող էր լինել). ինքն իր վերաբերյալ ոչ բացահայտ մի դիսկուրս. ցանկացած քննադատություն քննադատական ստեղծագործություն է և քննադատվում է ինքնուրույն. թարմացնելու համար Կլոդելի բառախաղը՝ այն մեկ ուրիշի գիտակցումն է և իր իսկ համածագումն աշխարհում[2]: Այլ կերպ ասած` քննադատությունը բնավ արդյունքների աղյուսակ կազմող կամ դատավճիռներ կայացնող մարմին չէ, այն գլխավորապես մի գործունեություն է` խորապես ներագրավված պատմական և այն մեկի սուբյեկտիվ (դա միևնույն բանն է) գոյության մեջ, ով դրանք ամբողջացնում, այսինքն՝ ստանձնում է: Կարո՞ղ է գործունեությունը լինել «ճշմարիտ»: Այն հնազանդվում է ցանկացած այլ պահանջմունքներին: Յուրաքանչյուր վիպագիր, պոետ, ինչպիսին էլ որ լինեն այն շեղումները, որոնք կարող է ընդունել գրական տեսությունը, ենթադրվում է, որ խոսում է օբյեկտներից ու լեզվի երևակայական, արտաքին ու նախորդող ֆենոմեններից. աշխարհը գոյություն ունի և գրողը խոսում է. ահա և ողջ գրականությունը: Քննադատության օբյեկտը շատ տարբեր է. դա «աշխարհը» չէ, այլ մի դիսկուրս է, մեկ ուրիշի դիսկուրսը. քննադատությունը դիսկուրս է դիսկուրսի մասին. այն երկրորդական լեզու կամ մետալեզու է (ինչպես ասում են տրամաբանները), որը դրսևորվում է առաջնային լեզվում (կամ լեզու-օբյեկտում): Հետևաբար քննադատական աշխատանքը պետք է հաշվի նստի երկու տեսակ հարաբերությունների հետ՝ դիտարկված հեղինակի լեզվի կապը քննադատական լեզվի հետ և այդ լեզու-օբյեկտի կապն աշխարհի հետ:

Սա է քննադատության կողմից սահմանած այդ երկու լեզուների «շփումը», ու, որը, միգուցե նրան տալիս է մի մեծ նմանություն մեկ այլ մտավոր գործունեության՝ տրամաբանության հետ, որը նույնպես ամբողջապես հիմնված է լեզու-օբյեկտի և մետալզվի տարբերակման վրա: Քանի որ, եթե քննադատությունը միայն մետալեզու է, ապա ասել կուզե, որ նրա պարտականությունը բացարձակապես «ճշմարտություններ» բացահայտելու մեջ չէ, այլ՝ «վավերականություններ, արդարություններ»: Ինքնին լեզուն ճշմարիտ կամ կեղծ չէ. այն կամ վավերական է կամ` ոչ. վավերական, այսինքն ստեղծելով նշանների կապակցված մի համակարգ: Այն կանոնները, որոնք ենթարկում են գրական լեզուն չեն վերաբերվում իրական լեզվի նույնականությանը (ինչպիսին էլ որ լինեն ռեալիստական դպրոցի պահանջները), այլ միայն հեղինակի կողմից ֆիքսված նշանների համակարգին ուղղված լեզվի հնազանդությանը (և բնականաբար այստեղ պետք է հատկապես շեշտել համակարգ բառը):

Քննադատությունը չպետք է ասի, թե արդյոք Պրուստը «ճիշտ» ասաց, որ բարոն Շառլուն իսկապես կոմս Մոտեսքյոն էր, Ֆրանսուազը՝ Սելեստը, կամ էլ ավելի ընդհանրական ձևով` արդյոք նկարագրված հասարակությունը ճշտությամբ վերարտադրում է 19-րդ դարի վերջի ազնվականության բացառման պատմական պայմանները. նրա դերն է`պարզապես հոժարակամ մշակել մի լեզու, որի կապը, տրամաբանությունը, և կարճ ասած համակարգայնությունը կկարողանա ժողովել, կամ ավելի լավ է «ինտեգրել» (բառիս մաթեմատիկական իմաստով) պրուստյան լեզվի հնարավոր ամենամեծ բաժինը, ճիշտ ինչպես տրամաբանական հավասարումը փորձարկում է դատողության հավաստիությունը՝ չպաշտպանելով իր իսկ կողմից մոբիլիզացված արգումենտների «ճշմարտությունը»: Կարող ենք ասել, որ քննադատական աշխատանքը (դա իր ընդհանրականության միակ երաշխիքն է) զուտ ֆորմալ բնույթ է կրում. դա չի նշանակում ստեղծագործությունում կամ դիտարկված հեղինակի մեջ «բացահայտել» ինչ-որ «թաքնված», «խորը», «գաղտնի» մի բան, որն աննկատ անցավ մինչ այդ պահը (ո՞ր մի հրաշքով: Մենք ավելի՞ ներթափանցող ենք, քան մեր նախնիները), այլ միայն հարմարակցելով լեզվին, ինչպես մի լավ հյուսն, ով «խելացիորեն» խարխափելով զուգադրում է կահույքի երկու բարդ կտորները, այն լեզուն, որը նրան տրամադրում է իր դարաշրջանը (էքզիստենցիալիզմ, մարքսիզմ, հոգեվերլուծություն), այսինքն իր իսկ սեփական դարաշրջանի հեղինակների կողմից մշակված տրամաբանական հարկադրանքների ֆորմալ համակարգին: Քննադատության «ապացույցը» « ալետիկ» կարգից չէ (այն ճշմարտությունից չի ազատում), քանի որ քննադատական դիսկուրսը, ինչպես և տրամաբանականը մշտապես միայն նույնաբանություն է. վերջիվերջո այն կայանում է ուշացմամբ ասելով, սակայն ամբողջությամբ տեղավորվելով այդ ուշացման մեջ, որը նույնիսկ այդտեղ աննշան բան չէ՝ Ռասինը Ռասինն է, Պրուստը Պրուստը. քննադատական «վկայությունը», եթե այն գոյություն ունի, ունակությունից կախված, միտված է ոչ թե բացահայտել ուսումնասիրվող ստեղծագործությունը, այլ  ընդհակառակը՝  հնարավորինս ամբողջովին իր սեփական լեզվով այն ծածկել:
Ուրեմն, ևս մեկ անգամ, խոսքը գնում է էականերոն ֆորմալ գործունեության մասին, ոչ թե բառիս էսթետիկ, այլ տրամաբանական իմաստով: Կարող էինք ասել, որ քննադատի համար «մաքուր խիղճ» կամ «անբարեխղճություն» ասվածը, որի մասին սկզբում խոսում էինք` բարոյական վերջնանպատակի փոխարեն հանդես գալն է. ոչ թե վերծանել ուսումնասիրված ստեղծագործության իմաստը, այլ վերականգնել այդ իմաստի մշակման կանոններն ու սահմանափակումները. միանգամից ընդունել այն պայմանով, որ գրական գործը մի շատ յուրահատուկ իմաստաբանական համակարգ է, որի նպատակն է «միտք» և ոչ թե «իմաստ» մտցնել աշխարհում:

Սովորաբար քննադատի գոնե հավանությանը արժանացած ստեղծագործությունը,  հենց դա է, հավանաբար, «լավ» գրականության հնարավոր սահմանումը. գործը երբեք հանդես չի գալիս, որպես աննշան որևէ բան (խորհրդավոր կամ «ոգեշնչված»), ոչ էլ երբեք պարզ. այն, եթե ցանկանում եք, ժամանակավորապես դադարեցված իմաստով է հանդես գալիս: Փաստացի, աշխատանքն ընթերցողին ներկայանում է որպես հայտնի նշանակիչ մի համակարգ, բայց խուսափում է նրանից որպես մի նշանակելի օբյեկտ: Իմաստի նման տեսակ երկակիությունը, տրվածությունը մի կողմից նկատի ունի, որ գրական գործն բավականաչափ զորավոր էր առաջ քաշելու աշխարհիկ հարցեր (խարխլելով հաստատուն իմաստներն այնպես, որ հավատքը, գաղափարախոսության տեսակները և ընդհանուր իմաստը թվում են, թե երերում են), բայց, այնուամենայնիվ, դրան երբեք չպատասխանելով (չկա որևէ մի մեծ գործ, որը լիներ «դոգմատիկ») և մյուս կողմից` այն ներկայանում է անսահման վերծանմամբ, որովհետև որևէ այլ պատճառ չկա, որպեսզի մի օր դադարեն խոսել Ռասինից կամ Շեքսպիրից (բացառությամբ աշխարհականացումը, որը կլինի ինքնին լեզուն). միևնույն ժամանակ` իմաստի հաստատակամ առաջադրություն և համառորեն ոչ մնայուն իմաստ. գրականությունը ոչ այլ ինչ է, քան լեզու, այսինքն նշանների համակարգ. նրա լինելիությունն իր ասելիքի (message) մեջ չէ, այլ` այդ «համակարգի»:

Եվ անգամ այդտեղ քննադատը չպետք է վերականգնի ստեղծագործության ասելիքը, այլ միայն վերջինիս համակարգը. ճիշտ ինչպես լեզվաբանը, ով չպետք է վերծանի նախադասության իմաստը, այլ հաստատի նրա ֆորմալ կառուցվածքը, որը թույլ է տալիս, որպեսզի այդ իմաստը լինի փոխանցելի:

Իսկապես ընդունելով, որ հենց միայն լեզուն (կամ ավելի ճիշտ մետալեզուն) է, որի նկատմամբ քննադատությունը կարող է լինել հակասական, բայցև իրական, միևնույն ժամանակ օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ, պատմական և գոյությանը վերաբերող, տոտալիտար ու լիբերալ: Քանի որ մի կողմից այն լեզուն, որը յուրաքանչյուր քննադատ ընտրում է խոսելու համար երկնքից չի ընկել. դա մեկն է այն բազմաթիվ լեզուներից, որն իր դարաշրջանն իրեն առաջարկում է. օբյեկտիվորեն այն գիտելիքի, մտքերի, ինտելեկտուալ կրքերի որոշակի հասունացման պատմական եզրույթ է. դա անհրաժեշտություն է, և մյուս կողմից, այդ անհրաժեշտ լեզուն ընտրվեց յուրաքանչյուր քննադատի կողմից` կախված որոշակի էքզիստենցիալ կազմակերպումից, ինչպես ինտելեկտուալ գործառույթի կատարում, որը սեփականության իրավունքի հիման վրա իրեն է պատկանում. մի կատարում, որում նա ներդնում է իր ողջ «խորությունը», այսինքն իր ընտրությունները, հաճույքները, դիմադրության դրսևորումները, սևռուն գաղափարները: Այդպիսով, քննադատական գործի ներսում կարող է սկսվել երկու պատմությունների և երկու սուբյեկտիվությունների  երկխոսություն՝ հեղինակի և քննադատի: Բայց այդ երկխոսությունը եսասիրաբար ամբողջությամբ դուրս է շպրտված դեպի ներկան. քննադատությունը  «հարգանքի տուրքի մատուցում» չէ անցյալի ճշմարտությանը կամ էլ «մեկ ուրիշի» ճշմարտությանը, այն մեր ժամանակների դյուրըմբռնելիության կերտումն է:

[1] Քննադատությունն այսօր հատկանշական ձևով հանդես է գալիս երկու տեսակ բևեռայնացմամբ`լրագրողական քննադատության, որը գործառնելով տարածության և ունկնդրության հզոր հարկադրական ուժերի ներքո, երբեմն դժվարանում է գերազանցել այն, ինչը Բարտն անվանում էր “critique de lancée” (բառացի` նետման, շպրտման քննադատություն), և համալսարանական, որն իր մասով երբեմն կրկին դժվարանում է գերազանցել իր իսկ ներքին օրինականացման նպատակը և գտնել շարժման այնպիսի ձևեր, որոնք, գոնե ընդհատումներով, կստիպեն դուրս գալ այդ հաստատության պատերից:

[2] Connaissance և co-naissance